Afrika gezien door de medeplichtige camera
De Nederlandse in Glasgow woonachtige fotograaf Pieter van der Houwen schreef een openhartig boek over hoe zijn jarenlange fotografisch werk voor diverse ngo’s en kranten bijdroeg aan een vertekend en vooringenomen beeld van Afrika. In The Complicit Camera (2024) reflecteert hij aan de hand van ruim dertig voorbeelden op hoe zijn perceptie van het Afrikaanse continent gebaseerd was op westerse, voornamelijk koloniale vooroordelen, waarmee de fotograaf en zijn opdrachtgevers te werk gingen. Het boek is een kritische maar soms ook humorvolle reflectie op zijn eigen werk. In elk van zijn verhalen staat steeds een van zijn foto’s centraal die hij analyseert op zijn westerse blik.
Tekst: Ton Hendriks
Afbeelding Ton Hendriks
Madonna
De valkuilen waar hij inviel beschrijft Pieter van der Houwen bij elke verhaal op een ander manier. Het boek opent met een foto van arbeiders in een DAF autofabriek in Harara, Zimbabwe, die de opdrachtgever te kunstzinnig vond. De fotograaf had de arbeiders als mooie vormen gefotografeerd, waardoor het verhaal verloren ging. Afrika als exotische locatie. Bij een foto over vrouwen in een gevangenis had Van der Houwen het iconische sjabloon van de madonna en het kind toegepast, zonder naar hun namen te vragen. De bekende madonna valkuil van de fotojournalistiek. Een typisch voorbeeld is een foto van lachende vrouwen in kleurrijke kleding in Mali die hij voor de Postcode Loterij schoot. Hij vond achteraf dat de lachende Afrikaan te vaak gebuikt wordt als een dankbare prooi voor de westerse hulp. De lach als hoop in armoede.
In een ander verhaal ontboezemt Van der Houwen dat hij te veel leunde op de esthetica van de modefotografie, door onnodig gebruik van de telelens. Toen hij voor een ngo een reportage moest maken over hiv en hij een vrolijk toneelstuk bijwoonde over dit zware onderwerp vond hij dat de lichte toon vermeden moest worden want de donoren zouden de Afrikaanse lichtheid van het bestaan niet begrijpen. De foto’s die hij maakte beschrijft hij als volgt: “De foto’s waren niets meer dan lege vaten die mijn eigen fotografische bekwaamheid toonden terwijl ze mijn Afrikaanse onderwerpen reduceerden tot louter esthetische objecten.”
Weelde niet in beeld
Illustratief voor de westerse preoccupatie met armoede is het verhaal over de Afrikaanse weelde die vrijwel nooit in beeld wordt gebracht door de westerse media. Volgens Van der Houwen worden dit soort beelden alleen gebruikt ter illustratie van corruptie of sociale ongelijkheid. Zo werd Winnie Mandela in de media neergesabeld als een corrupte dame. “Westerse journalisten en politici proberen Afrika wanhopig te reduceren tot een strijd tussen goed en kwaad.”
Grappig is het verhaal bij een foto van een bewaker in Nigeria die met trost een Frans namaak-uniform droeg, de dracht van de koloniale overheerser. De fotograaf dacht dat het politiek niet gepast was, maar de Nigeriaanse eigenaar van het bedrijf vond de kleuren gewoon mooi, en bekommerde zich niet over politieke haarkloverij.
Afrikaanse fotografen
Niet elk verhaal en elke foto is een even sterk voorbeeld, en sommige teksten kunnen wellicht onbedoeld ook bijdragen aan heroïsering van de schuldbewuste en boetedoenende fotograaf. De vraag is wat de lezer nu moet begrijpen uit het boek. Dat de westerse fotografische lens het beeld van Afrika al eeuw heeft gedomineerd is al genoeglijk bekend. Er zijn inmiddels vele Afrikaanse fotografen die een antwoord hebben geformuleerd met hun ‘black gaze’. Seydou Keïta al reeds in de jaren 50 en 60, Omar Victor Diop, Zanele Muholi, Aïda Muluneh, Lakin Ogunbanw, Namsa Leuba, Hassan Hajjaj, Atong Atem, en uit Zuid-Afrika Pieter Hugo en de gouden oude David Goldblatt.
Wat ontbreekt in de rij van westerse-blik-foto’s en idem dito verhalen is een overkoepelend en filosofisch inzicht van de valkuilen waarin westerse fotografen als Van der Houwen in zijn getrapt. Het korte essay achter in het boek van Vamba Sherif kan dat net niet goedmaken. Maar één opmerking is zeer terecht: De pogingen om het valse beeld van Afrika te corrigeren komt niet van het Westen maar van de Afrikanen zelf.
The Complicit Camera Pieter van der Houwen Uitgave ZAM Magazine. ISBN/EAN 978-90-824262-3-6
PS. Er is net een interessant boek over fotografie en racisme uitgekomen bij Aperture. Race Stories Essays on the Power of Images. Het is een verzameling essays geschreven door Maurice Berger voor The New York Times. Hierin analyseert hij Amerikaanse fotografie over de rassenverhoudingen in Amerika. Zeer aan te raden.
Over ZAM
Het boek is een publicatie van ZAM Magazine. We zijn een Engelstalig, online platform van 1200+ Afrikaanse creatieven in de (onderzoeks)journalistiek, fotografie, kunst en opinie. ZAM is tevens de organisator van de jaarlijkse Nelson Mandela Lezing in het Internationaal Theater Amsterdam.