Het sentiment van de iconische foto
Terwijl jarenlang duizenden vluchtelingen de dood hebben gevonden in de golven van de Middellandse Zee en er al veel foto’s de wereld over zijn gegaan van aangespoelde lijken op de stranden van Spanje en Italië, is de wereld ineens diep geschokt door de foto van het driejarige Syrische jongetje Aylan Kurdi dat dood werd gevonden op het Turkse strand nabij Bodrum.
Er zijn verschillende beelden van het jongetje in de omloop: van het jongetje alleen en in de handen van de Turkse politieagent die hem wegdraagt. De iconische foto, het jongetje van achteren gezien liggend met zijn gezicht in het zand, is gemaakt door de Turkse fotografe Nilüfer Demir van Dogan News Agency.
Wat maakt dat nu juist deze foto de wereld schokt en in hoeverre is de morele verontwaardiging hypocriet en een vorm van moreel afkopen van eerdere ontkenning van een van de grootste maatschappelijke problemen van de laatste jaren? Willem Koetsenruijter, docent Journalistiek, zegt in de Volkskrant: “Iconische foto’s bijten zich diep vast in het geheugen. Ze overtuigen je van iets ernstigs en van iets groots. Als onderzoekers kijken we daarnaar vanuit een retorisch perspectief: waarom overtuigt dit? Het draait vaak om een combinatie van pathos (gevoel), en logos (logische onderbouwing). Maar juist bij deze foto wordt alleen op het gevoel gespeeld. De context moet je kennen want die zie je niet.”
Martijn Kleppe wordt in het zelfde artikel geciteerd: “De foto verbeeldt ons schuldgevoel. Als we de grenzen hadden opengezet, was dit jongetje niet overleden, zou je er in kunnen zien.” Hij – en met hem vele anderen – noemt de foto een game changer.
Je kunt nu al zeggen dat de foto inderdaad het symbool is geworden voor het schuldgevoel van het Westen dat jaren de andere kant op heeft gekeken. Op menig televisiestation werd gesproken van een doorbraak in de houding over de vluchtelingenproblematiek. Op EenVandaag werd Ben Bot, oud-minister van Buitenlandse Zaken, erbij gehaald om ons uit te leggen dat het een ‘enorm emotionele’ foto is. “Dit raakt je heel diep. Ik denk dat dit een iconische foto wordt,” was zijn analyse. Het beeld wordt ook meteen vergeleken met de beroemde foto van het meisje in Vietnam dat vluchtte voor een napalmbom.
Fotodetective Hans Aarsman werd geïnterviewd voor de Radio 1 met de vraag of deze foto een echte verandering in de wereld kan bewerkstelligen. “Het lijkt wel alsof hij zweeft. Er gaat een soort van overgave van uit, ” mijmert Aarsman analytisch. “Het is de eerste foto waarin een kind op die manier sterft.” Volgens hem grijpt het aan omdat wij het hadden kunnen voorkomen. “Er is een collectieve rijpheid om dit te laten zien.”
Dat de foto veel losmaakt mag ook blijken uit de actie van de Duitse krant Bild op 8 september. De krant plaatste die dag helemaal geen foto’ en liet op de daarvoor bestemde plekken lege witte vlakken open. “We willen laten zien hoe belangrijk foto’s in de journalistiek zijn,” verklaart de grootste Duitse krant. In opvallend sterke bewoording gaat de krant verder over persfoto’s: “Foto’s kunnen ook bewijzen wat mensen met macht proberen te verbergen. Ze maken emoties los. Ze tonen mooie momenten, maar ook wrede. Laten ons meevoelen met andere mensen.” Ook Bild legt de link met de iconische foto van het Vietnamese meisje Kim Phuc.
Bild: “Darum steht BILD immer wieder für die Veröffentlichung umstrittener Fotos ein – oft gegen harte Widerstände. Die Welt muss die Wahrheit sehen, um sich zu verändern.”
Wereldwijd wordt de foto van Aylan Kurdi geduid als de iconische opiniemaker. Hij wordt gezien als het symbool van de tragedie van de vluchtelingen en wordt overal op de ranglijst gezet van de foto’s die de wereld hebben veranderd. En de houding van politici ís ook veranderd door deze foto. De Britse premier Cameron die aanvankelijk geen vluchtelingen meer wilde toelaten, twitterde meteen na het verschijnen van de foto: “Vandaag kan ik aankondigen dat we duizenden meer Syrische vluchtelingen zullen toelaten.”
Andere politici gebruikten de foto om kritiek te uiten op Europa: “Wat in de zee verdronk waren niet alleen vluchtelingen, maar onze humaniteit. Het zijn onze waarden die in de Middellandse Zee zijn verdronken,” aldus verwoordde de Turkse premier Erdoğan zijn kritiek op Europa. Duitsland heeft na de foto (maar ook door de situatie in Hongarije) besloten ruimhartig Syrische vluchtelingen toe te laten. Premier Stephen Harper van Canada, het land waar de familie Kurdi naar toe wilde omdat er al een zus woont, haastte zich te zeggen dat de dood van het jongetje een verschrikkelijke tragedie was en dat er meer gedaan moet worden om de vluchtelingen te helpen. In sommige media werd direct een lijst aangelegd van bijzondere vluchtelingen die de wereld hebben verrijkt met hun kennis en inzicht zoals Albert Einstein. Ook Steve Jobs werd via een tweet opgevoerd omdat hij een kind was van Syrische migranten.
Waarom deze foto de verontwaardiging voedt
Je kunt je afvragen waarom deze foto de verontwaardiging voedt en de vele foto’s van gekapseisde boten met honderden vluchtelingen niet. Is het niet goedkoop sentimentalisme van niet geoefende kijkers? En zijn de conclusies wel terecht? Veel commentatoren wijzen erop dat niet het Europese migratiebeleid de schuld is van de verdrinking van het jongetje maar de rücksichtsloze mensensmokkelaars die voor hoge bedragen een overtocht aanbieden op een wankel bootje dat gedoemd is te kapseizen terwijl de vluchtelingen niet eens een zwemvest krijgen. Wat te denken van vaders die het verantwoord vinden hun gezin mee te nemen in zo’n gammel bootje? Is alleen het Europese beleid hier debet aan? In het geval van de familie Kurdi ligt het weer anders. De in Canada wonende zus van Kurdi kon haar broer niet laten overkomen omdat de Turkse regering geen papieren wilde afgeven waaruit zou blijken dat ze vluchtelingen waren. Ze kregen geen exit visa. Daarom kozen ze de gevaarlijke vluchtroute over zee.
Adam Seldon schrijft in de Huffington Post dat het goed is dat Cameron meer vluchtelingen wil toelaten maar dat het wel cynisch is, dat dit door deze foto moest komen. Hij schrijft: “Het schijnt zorgelijk fragiel dat het niveau van tragedie en de bereidvaardigheid om anderen te helpen zo afhankelijk was van de kwaliteit van de foto die gedoemd was de tragedie te representeren en te belichamen. Zou onze menselijke zorg voor anderen niet moeten bestaan los van het feit of er wel foto’s van zijn die de crisis in beeld brengen?” Toch neemt hij het op voor de fotografie en haalt daarbij James Nachtway aan die zei dat fotojournalistiek een dienstverlening is in het bewust maken van het publiek.
Ebru Umar schrijft op Geenstijl dat het niet zuiver is dat deze foto wordt ingezet als de grote game changer om de grenzen van Europa open te stellen. Ze verwijst daarbij naar The Independent die schrijft dat deze foto de houding van Europa wel moet veranderen. John Derbyshire noemt in The Unz Review het geval van de iconische foto een publieke razernij van emoties, waarbij politici voor de camera’s huilen en elkaar proberen te beschuldigen, allemaal uit naam van het dode jongetje. “Omdat de menselijke ellende hierbij is betrokken, wordt de Europese vluchtelingencrisis een Oprahficatie – bij de Britten bekend als de Dianaficatie – waarin rationele politici door een hete, stroperige tsunami van collectieve emotie worden weggedreven.”
Aylan Kurdi on Daily Mail en Mirror
De iconische foto van het verdronken Syrische jongetje Aylan Kurdi is de inzet geworden van een politieke strijd voor het openstellen van de grenzen van Europa. Het beeld werd een wapen, maar wel een simpel, goedkoop en sentimenteel wapen. Fotojournalistiek heeft decennialang als hoogste goed gehad dat foto’s werden gezien als wapens in het maatschappelijke debat. De documentaire fotografie heeft altijd als doel de kijkers te informeren en te emotioneren over thema’s die in onze tijd spelen. Deze foto van een dood kindje dat met zijn familie is gevlucht past naadloos in deze doelstelling, zou men kunnen denken. Maar toch is er iets dat niet lekker zit. Er zijn diverse goede documentaire fotoseries over dit onderwerp gemaakt en tientallen journalistieke foto’s waarvan er sommige de World Press Photo hebben gehaald. De Amerikaanse fotogaaf Jim Goldberg maakte in 2009 het project Open See waarin hij polaroids maakte van Afrikaanse vluchtelingen die hij met hun eigen handschrift op de foto’s liet schrijven. Zijn serie is in vele musea tentoongesteld onder ander in Foam, Amsterdam. Zijn fotografie valt onder de noemer documentaire story telling. Open See is interessant op verschillende niveaus omdat het de kijker tot denken aanzet over zijn idee over vluchtelingen. Dit soort series halen echter zelden de krant en bewegen niet het grote publiek. Een ander voorbeeld is de fotoserie van Kevin Sullivan met persoonlijke verhalen van achttien vluchtelingen, gepubliceerd in de Washington Post.
Verontrustend is dat goed gedocumenteerde en gefotografeerde informatie blijkbaar niet voldoende impact heeft op de grote groep kijkers en politici, en dat een enkel beeld met een eenvoudig grafisch karakter, appellerend aan de primordiale sentimenten van menig ouder, een (vergeef me de woordspeling) vloedgolf van emoties teweeg brengt, vaak verkocht onder de oude slogan dat een foto meer vertelt dan duizend woorden. Hierdoor wordt de fotografie teruggebracht tot dat ene shot-met-grote-impact, waarbij de context wordt gebruikt en misbruikt door wie het maar uitkomt. De foto van het dode jongetje emotioneert miljoenen mensen en werd daarom ook veelvuldig gedeeld op social media. De foto werd daarbij onmiddellijk ingezet voor hergebruik met verschillende doelen, zo legt Paul Waldman in the Week uit. Het jongetje werd op de gekste plaatsen in beelden geshopt en tot een stripfiguur omgetoverd, allemaal om de publieke opinie te veranderen. Het is duidelijk dat het een gevaar oplevert wanneer deze iconische foto wordt misbruikt als emotioneel middel door politici en actiegroepen om hun verhaal aan op te hangen. De foto dreigt teveel pathos te worden en te weinig logos. We zouden daarom wat voorzichtiger en minder dwepend en kritiekloos moeten reageren op iconische foto’s.
Leeslijst
http://www.volkskrant.nl/buitenland/waarom-raken-de-foto-s-van-het-syrische-jongetje-ons-zo~a4135050/
http://www.powned.tv/nieuws/foto/2015/09/geschokte_reacties_na_aanspoel.html
http://www.radio1.nl/item/312637-Hans-Aarsman-over-foto-Aylan-Kurdi:-gaat-dit-de-wereld-wakker-schudden?_html=
http://www.ad.nl/ad/nl/1013/Buitenland/article/detail/4135216/2015/09/03/Fotografe-over-peuter-Aylan-Ik-versteende-helemaal.dhtml
http://www.bild.de/corporate-site/presse/bild-aktionen/bild-ohne-bilder-42485250.bild.html
http://www.geenstijl.nl/mt/archieven/2015/09/ebru_umar__het_verdronken_syrische_jongetje.html
http://www.independent.co.uk/news/world/europe/if-these-extraordinarily-powerful-images-of-a-dead-syrian-child-washed-up-on-a-beach-dont-change-europes-attitude-to-refugees-what-will-10482757.html
http://www.dailymaverick.co.za/article/2015-09-04-aylan-kurdi-a-powerful-iconic-image-of-the-global-refugee-crisis/#.Ve7EKrQ4F2A
http://www.wsj.com/articles/image-of-syrian-boy-washed-up-on-beach-hits-hard-1441282847
http://www.wsj.com/articles/canadas-harper-says-death-of-syrian-boy-a-terrible-tragedy-1441308494?tesla=y
http://www.huffingtonpost.co.uk/adam-seldon/syria-refugees_b_8096430.html
http://www.unz.com/jderbyshire/oprahfication-ethnomasochism-and-the-preventable-death-of-aylan-kurdi/
http://www.washingtonpost.com/sf/syrian-refugees/story/refuge/
http://theweek.com/articles/575415/aylan-kurdi-ethics-image-that-shocked-world