Eerbetoon aan moedige mensen: Roemeense revolutie
De Roemeense revolutie. Mensen van boven de veertig weten zich de beelden wellicht nog te herinneren. Maar verder bleef er weinig hangen in het collectieve geheugen over de opstand in december 1989. De van oorsprong Roemeense Estera Knaap-Giurgi was negentien toen de revolutie zich voltrok. Met de executie van Ceauşescu en zijn vrouw op Eerste Kerstdag 1989, een van Europa’s laatste dictators, veranderde het leven in het land. Zo ook het leven van Estera. Ze ging studeren en verhuisde in 1995 naar Nederland. Daarmee verdween de revolutie naar de achtergrond, ze dacht er niet meer aan. Tot ze in februari 2017 meeloopt met een demonstratie in Den Haag, die door de politie wordt begeleid. Dat roept de vraag op: Hoe was dat voor de demonstranten in Timisoara, de stad waar de revolutie begon?
“De revolutie is eigenlijk onbenullig van start gegaan,” aldus Knaap. “In Timisoara, een stad uit het zuidwesten van Roemenië, zou de Roemeens-Hongaarse dominee László Tőkés herplaatst worden naar het platteland. Aanleiding hiervoor vormden zijn kritische uitlatingen over het communistische regime. Op zondag 10 december, tijdens de laatste dienst voor zijn ‘verhuizing’, roept hij kerkgangers op om te komen kijken naar hoe hij en zijn familie, op vrijdag 15 december 1989, de pastorie uit zou worden gezet.”
Vrijheid en verwarming
“Zijn parochianen geven gehoor aan zijn oproep. Ze verzamelen zich rondom zijn woning. De groep wordt snel groter, mede dankzij de ligging van de kerk, naast een druk tramstation. Het duurt niet lang voordat de mensen beginnen te scanderen dat ze vrijheid willen, verwarming in hun woningen en eten voor hun kinderen. Gevolgd door ‘Jos Ceauşescu’(Ceauşescu moet vertrekken). Zo is de revolutie eigenlijk begonnen.”
“De autoriteiten zijn verrast door de hoeveelheid mensen die de staat op gaan, ze zijn niet meer te stoppen. Op zondag 17 december volgt vanuit Boekarest – rechtstreeks vanuit Ceauşescu – de opdracht: de massa mensen moet tegen elke prijs verdreven worden. Het leger moet de orde herstellen, er mag geschoten worden.”
“Maar het verlangen naar de vrijheid is groter dan de angst om opgepakt, gewond of zelfs gedood te worden. Demonstranten worden gearresteerd, van straat geplukt, zowel volwassenen als kinderen. In de eerste dagen van de revolutie worden honderden volwassenen en kinderen gearresteerd en in de militiecellen gevangengehouden. Het regime kennende, vrezen zij voor hun leven. Zowel het leger als leden van de Securitate (inlichtingendienst) schieten op demonstranten. Honderden mensen, volwassenen en kinderen, raken gewond, ruim honderd gedood.”
Waanzin
“De ziekenhuizen van Timisoara lopen vol. In zijn waanzin denkt de leider van het land nog steeds dat de revolutie onderdrukt kan worden. Om elk spoor van de doden te wissen wordt besloten om de lichamen in het mortuarium van het streekziekenhuis te laten verdwijnen. In de nacht van 18 op 19 december worden 43 lichamen naar Boekarest vervoerd en in een crematorium verbrand. De as wordt in een riool gedumpt. Andere lichamen worden in een massagraf in Timisoara begraven. Familieleden, die op zoek zijn naar hun geliefden, wordt verteld dat hun dierbaren het land zijn ontvlucht.”
“Op 21 december gaan mensen uit andere steden ook de straat op. Ook daar wordt geschoten, vallen doden en gewonden. In Boekarest wordt door de autoriteiten een grote demonstratie georganiseerd. Tegen ‘de hooligans’ van Timisoara. Tijdens zijn redevoering wordt Ceauşescu uitgejouwd. Hij verliest de grip op de menigte. Het leger wordt de straat op gestuurd, ook in Boekarest wordt geschoten.”
Knaap heeft pas laat in de gaten wat er precies gaande is in het land. “Ik woonde destijds op het platteland, in een dorpje in het noorden van Roemenië. Pas vanaf 21 december was ik me echt bewust van wat er in de grote steden gaande was. We volgden de gebeurtenissen op de kleine zwart-wit tv bij onze buren.”
Ze vertelt verder: “De overwinning van het volk is een feit, Ceauşescu en zijn vrouw vluchten op 22 december vanuit Boekarest naar een plek buiten de stad. Na een kort proces worden zij op 25 december 1989 ter dood veroordeeld, het vonnis wordt op dezelfde dag voltrokken.”
Vrij land
Tot zover de beschrijving van de revolutie. Na het voltrekken van het doodvonnis van de leider, wordt Roemenië een vrij land. “Ik ging studeren en vertrok in 1995 naar Nederland. Het leven ging door en eigenlijk heb ik niet meer gedacht aan de mensen die voor mijn vrijheid gevochten hebben. Tot ik zelf meeliep in een demonstratie in Den Haag, georganiseerd tegen het aannemen van een wet die corrupte Roemeense politici zou vrijwaren van juridische vervolging. In Nederland ondenkbaar, maar in Roemenië anno 2017 realiteit. De demonstratie werd begeleid door de politie. Ik moest toen denken aan de mensen in Timisoara, die oog in oog stonden met de politie en het leger. Hoe was dat voor hen? Ik realiseerde me dat ik bijna niets wist over de mensen aan wie ik mijn vrijheid te danken heb.”
Vijf reizen
“Voor het project ben ik dit jaar vijf keer naar Timisoara gereisd. Daar heb ik in eerste instantie vooral onderzoek gedaan. Vervolgens heb ik gearresteerden, gewonden en nabestaanden opgezocht en geportretteerd. De kinderen, moeders, vaders, echtgenoten en vrienden, die soms pas begin 1990, na weken van radeloos zoeken, te horen kregen wat met hun geliefden gebeurd is.”
“Ik heb de pleinen en straten bezocht waar demonstraties plaatsvonden, waar mensen gevallen zijn, de plekken waar familieleden tot de dag van vandaag regelmatig terugkeren met een bloem en een kaars. Ook heb ik beelden verzameld van toen, foto’s uit familiealbums en documenten. Tezamen maken deze beelden van locaties, het archiefmateriaal en de portretten drie hoofdstukken van het boek dat deze week gepresenteerd wordt.”
Vergeten verhaal
“Het maken van de serie was soms heftig en emotioneel, vooral bij het fotograferen van de nabestaanden. Hun verdriet is ook nu, 28 jaar later, zo intens aanwezig. Terwijl ik, dankzij hun offers in een vrij Europa mag leven. Gaandeweg het project bleek dat ik veel dingen niet wist, net als veel Roemenen waarschijnlijk. Het boek is een eerbetoon aan de mensen die bereid waren om voor de vrijheid van Roemenië hun leven te geven. Een vergeten verhaal dat niet vergeten zou mogen zijn.”
Het boek ‘Timisoara December 1989’, vormgegeven door Studio Asja Keeman en in een gelimiteerde oplage van 100 exemplaren uitgegeven, bevat Engelse en Roemeense teksten. “Ik richt me vooral op fotografieliefhebbers en geïnteresseerden in de recente geschiedenis van Roemenië en Europa.”
Werk van Estera Knaap is deze week te zien bij ALWAYS NOW, een expo met werk van 21 studenten van de Fotoacademie. 15 tot 18 december, Loods 6, Amsterdam. Meer informatie: www.masterphotography.eu en www.alwaysnow.nl.