Erwin Olaf verbeeldde de echte wereld
Op 20 september 2023 overleed Erwin Olaf, de bekenste en wellicht de beste fotografisch kunstenaar van Nederland. Wij publiceren daarom een artikel dat we schreven naar aanleiding van zijn tentoonstelling in het Kunstmuseum Den Haag in 2019.
door Ton Hendriks
De uitgebreide tentoonstelling van Erwin Olaf in het Gemeente Museum Den Haag en het Fotomuseum Den Haag laten goed zijn ontwikkeling als kunstenaar zien. De eerste zwart-wit periode van Olaf hangt in het Fotomuseum, het latere werk in kleur in het Gemeente Museum. Tijdens de perspresentatie van de expositie vertelde de inmiddels zestigjarige Olaf dat hij vaak de schilderkunst als voorbeeld had: “Het idee dat je alleen maar geïnspireerd kunt worden door andere fotografen heb ik al lang geleden losgelaten. Ik heb veel inspiratie opgedaan door de tentoonstellingen in dit museum, van Francis Bacon, Mark Rothko, Piet Mondriaan en Lucien Freud.”
De ontwikkeling van het werk van Erwin Olaf reflecteert de emancipatie van de fotografie in onze beeldcultuur. Werd hij aan het begin van zijn carrière voornamelijk gezien als fotograaf, nu wordt hij internationaal beschouwd als kunstenaar pur sang, die gebruik maakt van fotografie als medium. Zijn fotografische beelden waren al vanaf het begin conceptueel en vertelden verhalen die zijn innerlijk leven verbinden met de wereld om hem heen. De oorsprong van Olafs kunstzinnige benadering van de fotografie ligt de veelzijdige inspiratiebronnen die hij in zijn jaren als adolescent onderging: de muziek van David Bowie, de beeldende kunst van onder andere Andy Warhol, de schilderkunst van Yves Klein, de moderne dans en het ballet van Hans van Manen, en de Italiaanse en Duitse film, onder andere van Visconti en Fassbinder.
De vroege foto’s van Erwin Olaf bruisen van de krachtige, opstandige energie van een boze jongeling. De zwart-witbeelden van zijn eerste serie Chessmen uit de jaren ‘80 zijn bizar en extravagant. Zijn zelfportretten, sm-foto’s en de portretten uit het wilde nachtleven, waren uiterst confronterend. Het was zijn overweldigend debuut, vol expressieve vrijheid, die samenhingen met de ontdekking van zijn homoseksuele geaardheid. Zijn fotografische inspiratiebronnen Robert Mapplethorpe en Joel Peter Witkin, die hij via Hans van Manen leerde kennen, sijpelen duidelijk door in deze periode.
Bij zijn serie Blacks uit begin jaren ‘90, waarin hij narren, prinsen en guerrillastrijders uitbeeldde, liet hij al duidelijk zijn stellingname zien ten aanzien van ras en discriminatie. Hij maakte pikzwarte foto’s, geïnspireerd door een song van Janet Jackson met de tekst: ‘In complete duisternis zijn we allemaal hetzelfde.’ De serie was een reactie op zijn eigen ervaring met discriminatie. Ook in deze serie toonde hij zich als regisseur van zijn eigen verbeelding, waarbij hij reageert op de wereld om hem heen.
Pijn en menselijk contact
Na deze vroege series, die hij voornamelijk schoot in zwart-wit, kreeg Olaf genoeg van zijn eigen rebellie, maar ook genoeg van zijn reclamewerk. De kentering in zijn werk werd ook gevoed doordat zijn rebellerende serie Fashion Victims werd neergesabeld door de pers.
Olaf besloot geen opdrachten meer aan te nemen en zich slechts te concentreren op zijn persoonlijke werk. Vanaf het begin van deze eeuw ontstond zijn rijpere werk, waarvan de eerste serie Mature dit al in de titel aanduidt. De series die hij daarna maakte, Rain, Hope en Grief tonen allemaal een gevoel van desolaatheid. In al zijn werken in deze periode speelt het gevoel van gebrek aan menselijk contact een grote rol. Daarnaast verbeeldt Olaf zijn boosheid over de politieke ontwikkelingen in met name Amerika.
Een foto uit de serie Grief, het portret genaamd Margaret, toont een vrouw die met een glas sterke drank aan de tafel zit in een jaren ‘60 stijl. Haar blik is naar beneden gewend. Ze is perfect gekleed in een gestileerde omgeving. Alles klopt, van haar kapsel tot haar horloge, maar ze is alleen. Deze foto vat de stijl, werkwijze en thematiek van Olaf samen. Hij bouwde hiervoor huiskamers van de Amerikaanse aristocratisch klasse na in de studio. De vrouwen in Grief lijken weduwen of gescheiden vrouwen. Terwijl het leven perfect georkestreerd is, blijft de ingehouden emotie van het verborgen leed de ondertoon voeren.
De vaak surreële foto’s uit Grief lijken te focussen op een onbekend persoonlijk leed van de mensen op de foto, maar het is juist het universele wereldleed waarop Olaf zich in deze serie richt. Hij vindt de aandacht van de media voor het kleinburgerlijk, individueel leed een afleider van echte maatschappelijke problemen. In een interview met Cathérine Ongenae in DM Magazine zegt hij hierover: “We leven met zeven miljard mensen op deze planeet. Hoe kleiner we worden als individu, hoe meer we focussen op het leed van het individu. Zolang we maar met dat kleine verdriet bezig zijn, en vooral het leed van de ander, natuurlijk, hoeven we niet naar het grotere probleem te kijken. Reality televisie speelt daar natuurlijk mooi op in.”
Palm Springs
In de serie Shanghai, een vervolg op Berlin, vertaalde Olaf de eenzaamheid en vervreemding in de metropool van 24 miljoen mensen die vrijwel allemaal in torenflats wonen. Vaak staan vrouwen, maar ook kinderen op de foto’s, in gesloten ruimtes met gedimd licht of buiten in duistere omgevingen. Zij verbeelden de emoties die gaan over het modern leven.
Op een van de foto’s uit de serie zie je een jonge vrouw, die perfect gekleed met haar handtas in een deuropening staat. Ze kijkt naar beneden en lijkt te twijfelen of ze de deur uit wil. Zoals zovele ander foto’s lijkt het beeld een still uit een dramatische film. Olaf vertaalt hiermee door de zeef van zijn fantasie de wereld om hem heen.
Ook zijn laatste serie Palm Springs laat zien dat Erwin Olaf zich tegenwoordig liever buiten de studio begeeft met zijn fotografie. Deze serie gaat over een kunstmatige stad in Californië waar alles perfect zou moeten zijn, een decor van luxe en overdaad, maar dat uiteindelijk niet is. Olaf gebruikte Palm Springs als een decor en tevens als metafoor van een perfecte wereld met een barst erin. De foto Palm Springs, American Dream, Self-Portrait with Alex, (2018), waar hij zelf op staat – een kleine knipoog en verwijzing naar de schilder David Hockney – met een cocktailglas in de hand aan de rand van het zwembad, kijkend naar een jongeman die in het water staat, komen zijn ideeën over de wereld en zijn privé gevoelens samen. De omgeving lijkt een ideale setting maar de oudere, rijpere man die Olaf is, ziet de beperkingen van zijn lichaam en de eindigheid van het leven. De foto en de hele serie gaat ook over het verval van de stad, als symbool voor de westerse wereld. Het is ook een politiek statement over de wereld. In het portret The Worker van een zwarte man is het duidelijk, gezien de eerdere series van Olaf, dat hij zijn commentaar over de verhoudingen van rassen en klassen in de huidskleur verwerkt.
Maatschappelijke betrokkenheid
Olaf bedrijft, ondanks zijn journalistieke achtergrond, geen documentaire fotografie. Hij vermengt altijd de werkelijkheid met zijn fantasie. Daarom kan zijn fotografie vormgericht lijken, maar is het altijd zijn drang geweest om zijn gevoel over de wereld te verbeelden in een geabstraheerde stijl. Juist daarom heeft Erwin Olaf bijgedragen aan de emancipatie van de fotografie als beeldende kunst. Nu hij in zijn geënsceneerde stijl rijpheid en erkenning heeft gekregen en de musea hun poorten voor hem hebben opengezet, lijkt het pad naar de documentaire fotografie, of moeten we zeggen, de documentaire stijl voor hem open te staan.
Hij wil terugkeren naar de documentaire fotografie, zonder enscenering, fotostudio en nabewerking. En dat is eigenlijk niet eens verwonderlijk, want het werk van Erwin Olaf, hoe verfijnd en persoonlijk ook, is altijd ingebed geweest in zijn maatschappelijke betrokkenheid, reeds ontstaan tijdens zijn opdeling aan de school voor journalistiek. Al zijn series kun je beschouwen als een reactie op de tijd en de geschiedenis. Dit geldt zeker voor zijn laatste series Berlin, Shanghai en Palm Springs. Olaf drukt met zijn laatste series de angst uit over de ondergang van het Avondland. In een interview met de curator van het Fotomuseum Den Haag Wim van Sinderen in Gup zegt hij hierover: “Op de school voor journalistiek schreef ik al over wat er zou gebeuren als de bom zou vallen. Intussen zit ik nu zelf bovenop de golf, maar heel mijn leven ben ik bang geweest voor het einde van onze kwetsbaar, mooie democratisch systeem waarin wij het geluk hebben te leven.”
Erwin Olaf (1959) werd geboren in Hilversum. Hij begon zijn carrière in de fotojournalistiek met reportages over het nachtleven in Amsterdam. Daarna maakte hij furore met de serie Chessmen. Zijn recente series Berlin, Shanghai en Palm Spring maken onderdeel uit van het project Metropolises. Het boek I am geeft een overzicht van zijn omvangrijk oeuvre. Hij overleed op 20 september 2023.
