AI: technologie vol ethische dilemma’s
Fotografie is als technologie en als kunstvorm continu in beweging. En opnieuw heeft zich een grote revolutie voorgedaan. Want evenals in de literatuur, muziek en journalistiek, is artificial intelligence (AI) ook in de fotografie niet meer weg te denken. Wat betekent AI voor het vak en de kunst van fotografie? Dit artikel verscheen eerder in Pf Fotografie Magazine.
Tekst Nina van Rijn | Beeld Bas Uterwijk

Einde der creativiteit
Laten we beginnen met de vraag of generative AI het einde betekent van de menselijke creativiteit, nu computers blijkbaar tot hetzelfde in staat zijn. Creativiteit is het vermogen iets nieuws te maken of bedenken. Hoewel bepaalde intelligente dieren – zoals mensapen en dolfijnen – in staat zijn nieuwe dingen te bedenken, zien we creativiteit bij uitstek als menselijke eigenschap. Geen wezen is zo innovatief als de homo sapiens. Er zijn geen ander wezens die net zoals wij in staat zijn tot het maken en begrijpen van symboliek, verhalende kunst en in staat zijn tot spontane creatie.
Komt met generative AI een einde aan onze unieke positie? Zijn we minder bijzonder dan we dachten? Bas Uterwijk, AI-kunstenaar en voormalig fotograaf: “Ik denk dat AI ons beeld van wat creativiteit is uitdaagt. Wat wij creatief noemen, is misschien helemaal niet zo creatief. Het is immers in een algoritme te vangen.” Waar de echte creativiteit volgens Uterwijk in zit is de intentie van de fotograaf achter het tonen van bepaalde beelden. “Wat wil je de toeschouwer vertellen? Waarom laat je bepaalde beelden wel of niet zien? Dat zijn menselijke motieven. Daar verandert AI niet zo gek veel aan.” Marcel Worring, hoogleraar Multimedia Analytics, ziet creativiteit niet verdwijnen maar verschuiven. “
“Wat wij creatief noemen, is misschien helemaal niet zo creatief.”
Alle AI-gegenereerde beelden worden gemaakt omdat een mens een interessante prompt invoert. De mens bepaalt wat er op de afbeelding komt. En dat kunnen andere mensen zijn dan traditionele kunstenaars. Mensen die we eerst niet als creatief zagen, kunnen dat nu ineens wel zijn.” Creativiteit blijft een mysterie. Niemand – zelfs de ontwikkelaars van grootschalige AI-modellen – begrijpt precies wat er ‘aan de achterkant’ gebeurt wanneer een nieuw beeld wordt gegenereerd. Precies zoals de eigenaar van het brein – het creatieve individu – ook niet exact begrijpt wat er ‘in de bovenkamer’ gebeurt als er een nieuw, creatief idee ontstaat.

Bevrijding van de creativiteit
Sheena Iyengar, professor aan Columbia Business School, vergelijkt in Time Magazine ( juni, 2023) het effect van AI op creativiteit met het effect van schaakcomputers. “Toen de computer in 1997 de onverslaanbare grootmeester Kasparov versloeg, was men bang dat dit het eind van het streven naar grootmeesterschap in het schaken zou betekenen, omdat je toch nooit zo goed zou kunnen schaken als een computer.”
Het tegenovergestelde gebeurde. Door naar computersimulaties te kijken werden menselijke schakers beter en creatiever. Net als een schaakcomputer, schotelt generative AI ons eindeloos veel creatieve mogelijkheden voor. We kunnen enorme hoeveelheden aan keuzes combineren en nieuwe ideeën in milliseconden testen. “AI produceert niet per se het beste idee, maar het reduceert wel kosten – in tijd, geld en moeite – om nieuwe ideeën te genereren door in een oogwenk niet eerder geziene opties te tonen,” schrijft Iyengar. Die opties zijn combinaties van miljoenen bestaande bronnen. Je hoeft als artiest nu niet meer zelf bestaande ideeën te combineren tot iets nieuws, je kunt je creatieve energie richten op het itereren, selecteren en combineren van opties tot een nieuw en krachtig idee. Je bevrijdt als het ware je creativiteit. Die bevrijding bemerkt Uterwijk in de praktijk.
“Als kind wilde ik me al creatief uitdrukken, maar ik ben daarin lang geblokkeerd geweest. Ik vind namelijk niets zo eng als een leeg canvas. In fotografie vond ik een oplossing. Er wordt je al wat gegeven, je hoeft het als artiest alleen nog maar af te maken. Dat is bij AI ook zo.” Maar hoe realistischer AI-gegenereerde beelden worden, hoe minder interessant ze wellicht worden voor kunstenaars. “Veel artiesten geven aan dat verbeteringen in AI-modellen ze minder fun maken om mee te werken. Juist de fouten en de vreemdheid in de beelden die AI soms genereert maken ze aansprekend”, ziet Charlotte Kent, Associate Professor Visual Culture aan de Montclair State University.

Geloofwaardigheid
In de vroeg twintigste eeuw dacht men dat fotografie geen ware kunstvorm was. Zij toont immers realiteit zoals deze is, was de gedachte. Maar de fotograaf geeft altijd een persoonlijke invulling aan de realiteit. Hij of zij kiest een onderwerp, een moment van de dag, een compositie en een standpunt. De werkelijkheid is kneedbaar. Dat is in de kunstfotografie zo, maar ook in de documentaire fotografie. Daar verandert AI vrij weinig aan volgens Kent. “Bij fotografie als kunstvorm, doet geloofwaardigheid er niet toe. Als toeschouwer begrijp je dat de fotograaf het beeld zelf heeft gecreëerd en dat het geen weergave van de werkelijkheid is. Of het beeld nou met een camera of met AI is gegenereerd.
Dat is anders bij journalistieke fotografie. Daarin is realisme wél belangrijk. Deep fakes, AI-gegenereerde beelden waarop je een echt persoon in een situatie kan weergeven die nooit heeft plaatsgevonden, brengen dat in gevaar.” Volgens Kent kan de oplossing hiervoor in blockchain liggen. Blockchain is een soort decentraal digitaal grootboek, waarmee de herkomst en het eigenaarschap van foto’s onomkeerbaar vastgelegd kan worden. Ieder beeld krijgt een unieke ‘vingerafdruk’. Als je een beeld ontvangt of ziet waarvan de vingerafdruk gelijk is aan de vingerafdruk van het originele beeld, dan weet je dat er niet mee is geknoeid. Wordt het beeld aangepast, dan krijgt deze een nieuwe vingerafdruk en tijdsaanduiding. Zo ontstaat er traceerbaarheid van beelden. Marcel Worring plaatst daarbij een kanttekening: “Als het ene softwarepakket wél de herkomst van beelden bijhoudt met blockchain en het andere niet, dan switchen mensen wel naar een ander pakket, als ze een reden hebben om de herkomst achter te houden.”
Zakelijke kans of bedreiging?
Er wordt veel gerept over het verdwijnen van banen door AI. In journalistieke fotografie zal dat zo’n vaart niet lopen, meent Uterwijk. “Maar in fotografievormen waarin de harde realiteit minder belangrijk is, concurreert AI wél met fotografen. Dat gebeurt al. Denk aan fotografie als kunstvorm, modefotografie, productfotografie en reclamefotografie.” Natuurlijk zul je in de fotografie als kunstvorm altijd puristen houden, die alleen een foto aan de muur willen die met een camera is gemaakt. Maar er groeit nu een nieuwe generatie op die net zoveel heeft met AI-beelden als met camerabeelden.
“Als je wilt vasthouden aan de manier waarop de kunstfotografie vóór AI werkte, dan heb je een probleem.”
Ook voor fotografie als kunstvorm, ziet Kent de bedreiging niet. “Fotografen zullen kunst blijven produceren, welk medium ze ook gebruiken. Of het nou een camera, computer of beide is.” Daarmee verandert de rol van de fotograaf wel aanzienlijk. In plaats van de sluiterknop indrukken, zal die zich moeten gaan verdiepen in het bedienen van AI-modellen. Uterwijk dook daar vol overgave in. “Ik was gelijk helemaal in de ban van AI. In het begin was ik er tien uur per dag, zeven dagen per week mee bezig. Sinds twee jaar verdien ik er mijn brood mee.” En dat is precies waar het volgens Worring om draait: meebewegen. Als je wilt vasthouden aan de manier waarop de kunstfotografie vóór AI werkte, dan heb je een probleem. “Als je de nieuwe tools accepteert en onderzoekt hoe je ze kan inzetten, dan zal dit leiden tot nieuwe mogelijkheden. Dat was met de introductie van Photoshop ook zo. Als je weigerde het te gebruiken, werd je overbodig.”

Ethische vraagstuk
Dan is er nog het ethische vraagstuk. Kunstenaar Charlie Engman plaatst lichamen in posities die fysiek onhaalbaar zijn. Je zou modellen nooit vragen dergelijke houdingen aan te nemen, omdat ze tot blessures kunnen leiden. Het is creatief bevrijdend dat dit met AI wél kan. Maar – naast mensen in onaangename posities weergeven – kun je ze met AI ook onaangename of zelfs onethische dingen laten doen. Volgens Kent kan dit gebruikt en misbruikt worden. Enerzijds biedt het meer creatieve ruimte dan pure fotografie, anderzijds kun je de kijker beelden voorschotelen die ze liever niet zien.
Maar ook dit is niet nieuw in de fotografie. Met fotomanipulatie kun je ook onethische beelden creëren. Kent: “Discussies over ethiek zijn zo oud als kunst zelf. Is het ethisch om naakte vrouwenlichamen in bepaalde posities te fotograferen? En wat doet het met ons als we naar beelden kijken vol met agressie? Dit vragen we ons ook al tijden af, bijvoorbeeld als het gaat om videogames waarin je mensen kunt beschieten. In 3D-gegenereerde beelden kun je mensen ook dingen laten doen die in de echte wereld onethisch zijn. Het probleem is dat deze beelden – nu ook met AI – ongecontroleerd de wereld in worden geslingerd. Daar zie ik zeker gevaar in.”
Volgens Kent ligt er een grote verantwoordelijkheid bij zowel kunstenaars, curatoren als ontwikkelaars van AI-modellen om verantwoorde keuzes te maken én de kijker te informeren. En dat is niet het enige ethische dilemma met generative AI. Er zijn ook issues met stereotypering en vooroordelen. Het werd al vrij snel duidelijk dat AI stereotypes bevestigt. “Wil je een beeld van een manager genereren, dan kreeg je bijna altijd een man. Vraag je voor een assistent, dan krijg je bijna altijd een vrouw”, legt Kent uit. “Logisch”, vindt Worring. “AIsystemen worden immers gevoed met bestaande beelden. AI-beeldgeneratie is simpelweg kansberekening. Als de kans groter is dat managers man zijn, wat helaas nog altijd zo is, zul je ook vaker afbeeldingen van mannelijke managers krijgen.” Inmiddels worden er willekeurig termen als ‘vrouwelijk’, ‘Aziatisch’ of ‘jong’ toegevoegd aan prompts om ervoor te zorgen dat het geen stereotypebevestigend beelden oplevert, buiten het oog van de gebruiker om. Maar ervaring leert dat wie een AI-model om een manager vraagt, nog altijd vaak een mannelijk figuur krijgt. Volgens Worring kan AI juist ook helpen stereotypen tegen te gaan. Met de juiste prompts kun je zelf afbeeldingen van jonge, vrouwelijke, Aziatische managers genereren.
Wie is eigenaar?
Het laatste dilemma dat beeldgeneratie met generative AI met zich meebrengt is eigenaar schap. “Sommige artiesten zien het werk dat ze met AI genereren als symbiotisch met een computer. Anderen zien het als een samenwerking. En weer anderen zien het als hun eigen werk, waarin AI simpelweg de tool is, zoals een camera ook een tool en niet de kunstenaar is”, legt Kent uit. Ook Uterwijk ziet zijn werk als co-creatie. “Als ik iemand op straat fotografeer, dan ben ik ook aan het co-creëren. Ik gebruik een camera waarvan ik niet precies begrijpt wat alle componenten doen. En ik vang simpelweg de fotonen die op een persoon weerkaatsen. Op dezelfde manier zie ik mijn AI-beelden als een co-creatie.”
Worring is het daar mee eens: “Als je een beeld in Photoshop manipuleert, maak je ook gebruik van de technieken die de software je biedt. AI is niks anders dan een handige tool om beelden te genereren en manipuleren. Maar dan op steroïden.” Of kunstenaars copyright kunnen claimen op AI-gegenereerde beelden is de EU nog niet over uit. De positie van de Copyright Office in de Verenigde Staten is dat copyright niet geclaimd kan worden als het product niet door een mens is gemaakt. Beelden gemaakt door bijvoorbeeld Midjourney technologie zijn volgens de VS geen product van menselijk auteurschap. En de afbeeldingen waarmee AI zich voedt dan? Rust daar geen copyright op? Worring: “Als je een afbeelding genereert uit duizenden andere afbeeldingen, dan is je nieuwe beeld niet meer terug te herleiden naar bestaande beelden. Maar als je AI vraagt een beeld te maken in de stijl van Keith Haring, dan weer wel. Dat is geen nieuw issue. Je kunt zonder AI ook kunst maken geïnspireerd op de stijl van Keith Haring.”
Eeuwenoude discussies
Kunstmatige intelligentie zet de vraagstukken waar fotografie en kunst al eeuwen mee dealen in een nieuw daglicht. Telkens als er een nieuwe technologie ontstaat vragen we ons af of technologie de kunstenaar gaat vervangen. Hoe ethisch bepaalde kunstwerken en technieken zijn, wat creativiteit is, van wie creativiteit is, wie de copyrights mag claimen en welke rol echtheid speelt in de kunst, vragen we ons al eeuwenlang af. Generative AI plaatst bestaande vragen simpelweg in een nieuwe context. De discussie hierover zal dan ook niet binnen een jaar beslecht zijn, maar zal doorlopen totdat er weer een nieuwe technologie ontstaat waarop we deze vraagstukken kunnen loslaten.