Boris Eldagsen: AI als bevrijdend én potentieel gevaarlijk gereedschap
AI vormt geen bedreiging van de fotografie maar zorgt juist voor bevrijding. Dat vindt Boris Eldagsen, de kunstenaar die begin dit jaar het internationale debat over kunstmatige intelligentie in de fotografie opstookte. Maar AI werkt alleen als de gebruikers heel goed weten wat ze ermee willen en hoe het werkt. Anders zijn ze slaven van een black box-technologie en is van auteurschap geen sprake meer. Bovendien moet altijd kenbaar worden gemaakt als er AI in het spel is. Zonder transparantie is de kans dat nepbeelden de fotojournalistiek vergiftigen te groot. Dit interview met Boris Eldagsen uit Pf Magazine lees je nu terug op de site.
Tekst: Edo Dijksterhuis | Foto’s © Boris Eldagsen
Wie is Boris Eldagsen?
Boris Eldagsen (1970) werd geboren in het Zuid-Duitse plaatsje Pirmasens. Hij ging naar de kunstacademie van Mainz en studeerde filosofie aan de universiteiten van Mainz en Keulen. Daarnaast volgde hij colleges in Praag en Hyderabad (India), en nam deel aan de Roger Ballen Masterclass. Zijn werk is internationaal tentoongesteld in onder andere Kassel, Hamburg, Sydney en Edinburgh. Eldagsen nam bovendien deel aan onder andere FestFoto ( Porto Alegre), Noorderlicht (Groningen), Voies Off (Arles), PhotoVisa (Krasnodar) en de biënnales van Perth en Le Havre. Sinds 2014 is hij lid van de Deutsche Fotografische Akademie.
Werken met AI
Geloof het of niet maar Boris Eldagsen is pas dertien maanden serieus in de weer met AI, oftewel kunstmatige intelligentie. Dit is de man die al meer dan twee dozijn workshops heeft gegeven over AI. Die als keynote speaker is geboekt bij talloze symposia. En die over dit onderwerp is geïnterviewd door een eindeloze stroom media, van een Pools fotografieplatform tot de Bejing Times. De reden waarom Eldagsen in zo’n korte tijd is uitgegroeid tot uithangbord van het AI-debat: de Sony World Photography Awards 2023.
Prijs geweigerd
De jury van deze als prestigieus aangeschreven prijs waardeerde het drama in de zwart-wit foto die hij had ingestuurd. Te zien is een oude vrouw die zich met bezorgde blik vastklampt aan de schouders van een jongere vrouw, die op haar beurt schuin omhoog kijkt met een mengeling van hoopvolle verwachting en angstige onzekerheid. Dat de foto met de titel ‘The Electrician’ deel uitmaakt van de serie Pseudomnesia – valse herinneringen – had bij de beoordelaars een belletje moeten doen rinkelen. Dat deed het echter niet en ze riepen Eldagsen uit tot winnaar. Maar toen hij ze vertelde dat hij zijn beeld had gemaakt met AI en de prijs weigerde, hield de wedstrijdorganisatie zich eerst van de domme en repte daarna van vals spel. Binnen luttele dagen ontstond een controverse van internationale omvang.
Hoewel hij zich hoofdschuddend uitlaat over de gefaalde interne communicatie binnen de wedstrijdorganisatie, heeft Eldagsen hiermee zijn doel bereikt. “Het was nooit mijn bedoeling te winnen”, vertelt hij in een Zoom-gesprek vanuit zijn woonplaats Berlijn. “Ik wilde juist de discussie over AI-gegeneerde beelden aanzwengelen. Ze zien er misschien uit als foto’s maar zijn fundamenteel anders, zoals een citroen en een plastic kopie van elkaar verschillen. Ik gebruik er ook een ander woord voor: promptografie, naar het woord ‘prompt’, de commando’s waarmee je de computer aan het werk zet. Begrijp me niet verkeerd: ik ben pro-fotografie en ik ben pro-promptografie. Maar je moet die twee verschillend behandelen en zeker niet laten meedingen in dezelfde competitie.”
Innerlijk beeld weergeven
Als tiener wilde Eldagsen eigenlijk schilder worden. Fotografie deed hij er op de kunstacademie naast, totdat een docent fotografie zijn werk zag en hem subiet inlijfde bij zijn studierichting. In de 25 jaar die volgden op zijn afstuderen experimenteerde Eldagsen met alle mogelijke genres totdat de grenzen vervaagden en alles samensmolt tot één geheel. “Ik wil een innerlijk beeld weergeven, archetypen”, omschrijft hij zijn artistieke ambitie. “Daarom ging ik jarenlang ’s nachts de straat op om daar foto’s te maken waaraan geen tijd, plaats of zelfs handeling is af te lezen.”
Eerste AI-beeld
Toen hij vorig jaar zomer kennismaakte met AI bleek deze technologie perfect aan te sluiten bij zijn praktijk. “Mijn eerste AI-beeld, ‘Disco Diffusion’, kostte twintig minuten om te maken. Een bevriend kunstenaar wees me op de wachtlijst voor het testen van de bètaversie van DALL-E 2, toen het meest geavanceerde AIbeeldgereedschap. Ik meldde me aan met drie verschillende emailadressen en werd uitgenodigd. Het voelde als een bevrijding. Om mijn beelden te maken hoefde ik niet meer de stad in en was ik niet meer afhankelijk van het weer of andere factoren. Ik kon in een kamer zonder ramen zitten. Het enige wat ik nodig had is een computer met internetverbinding.”
Promptografie
Plus kennis en ervaring, preciseert hij later in het gesprek. Want voor promptografie geldt wat erin gaat, bepaalt wat eruit komt. “De gebruiker van AI bepaalt de kwaliteit van de prompts en beoordeelt na bewerking door de machine het eindresultaat. Omdat DALL-E 2 tekst omzet in beeld is het zaak om heel precies te weten wat je input is. Daarin heeft een 52-jarige zoals ikzelf een groot voordeel boven iemand die net komt kijken.”
“Als je op het internet zoekt, zullen de meeste bronnen zeggen dat er zes of zeven prompts zijn. Maar ik heb er dertien geïdentificeerd. Het begint met de definitie van het onderwerp, bijvoorbeeld een hond, waarbij je ook nog specificeert wat voor soort hond het is. Dan komt de handeling, zeg ‘pizza eten’. Vervolgens voeg je emotionele kwaliteiten toe: is de hond schattig, grappig of gevaarlijk? De locatie moet worden bepaald: het treinstation van Amsterdam, een Duits camping of zoiets. Je geeft aan welk medium je wilt imiteren: analoge fotografie, Polaroid, daguerreotype. Ook het type camera, soort lens, sluitertijd en andere metadata moet worden ingevoerd. Dan komt de compositie aan de beurt: kijken we op de hond neer of juist naar boven? En wat gebeurt er op de voor- en achtergrond? Er moet worden bepaald of het beeld in kleur of zwart-wit wordt uitgevoerd, en of het winter- of zomerlicht betreft, of misschien neon. Referenties aan stijlen en scholen zijn ook belangrijk. En tot slot bepaal je het genre: reclame, documentaire, natuurfotografie.”
Voorbij de clichés
De meeste gebruikers zullen niet verder komen dan een opdracht in de trant van ‘Batman eet een ijsje in de stijl van Wes Anderson’. Zij gebruiken twee, hooguit drie prompts en worden, in de woorden van Eldagsen, “geleid door AI waardoor ze niet voorbij clichés komen”. De beter geïnformeerde categorie gebruikers noemt Eldagsen prompt engineers. “Dat zijn professionals die werken voor een tijdschrift of reclamebureau. Zij hebben kennis van beeldproductie en beeldcultuur, maar zij moeten voldoen aan een specifieke vraag waardoor ze vaak toch blijven hangen in de clichés van hun vakgebied. Daarnaast heb je nog wat ik prompt whisperers noem. Dat zijn de kunstenaars die zich bewust zijn van alle invloeden, hun eigen persoonlijkheid en intenties.
Met alle beelden van het internet, ons collectieve onderbewuste, maken zij nieuwe beelden die een soort spiegel voor de mensheid vormen. Ikzelf maak beelden die nog niet bestaan en die ik zonder AI alleen had kunnen produceren als ik de beschikking had over een special effects-afdeling van Hollywood- formaat.” Voor Eldagsen is AI niet een black box die het auteurschap overneemt van de menselijke maker, maar een stuk gereedschap, op z’n hoogst een assistent die suggesties doet. Hoewel het maken van een beeld allang geen twintig minuten meer duurt – DALL E 2 spuugt tegenwoordig binnen vijf seconden vier plaatjes uit – is goed uitgevoerde promptografie tijdrovend.
Twaalf beelden in zes weken
“De twaalf beelden die ik voor mijn nieuwe serie heb gemaakt, hebben me zes weken tijd gekost”, vertelt Eldagsen. “Het bepalen en invoeren van de prompts kost tijd, maar ik ben ook heel streng in de evaluatie van de uitkomst. Niet zelden moeten beelden drie rondes ondergaan. En dan is er nog de postproductie, waarin ik delen uitgum en opnieuw invul – vergelijkbaar met een tekening.” Eldagsen is bovendien veel tijd kwijt aan het bijhouden van zijn technische kennis en vaardigheden. “De ontwikkeling van DALL-E 2 ligt al een jaar stil omdat het platform erachter, OpenAI, zijn focus heeft verlegd naar Chat GPT. Midjourney en Stable Diffusion zijn inmiddels veel verder, en voor video gebruik ik Pika en Runway. Ik wissel continu tussen de platforms want als ik me te lang achter elkaar in eentje verdiep, zijn de andere platforms al weer veel verder. De ontwikkelingen gaan op dit moment zo snel dat je het niet in je eentje kunt bijbenen en eigenlijk met een team moet werken.”
Bedreiging van de democratie
Die razendsnelle ontwikkeling van de technologie maakt de maatschappelijke discussie over AI nog urgenter. “Dat de organisatie van de Sony World Photo Awards het debat niet aanging, is een gemiste kans”, vindt Eldagsen. “Maar ook de panels op fotofestivals schieten tekort. Het is dankzij de internationale fotografiegemeenschap dat het onderwerp nu zoveel aandacht krijgt. Die heeft via social media mijn posts verspreid en gezorgd voor een olievlekwerking.”
Eldagsen heeft de Deutsche Fotorat, de recent opgerichte Duitse koepelorganisatie waar alle grote partijen bij zijn aangesloten, zover gekregen een standpuntennota te schrijven. Daarmee wordt de Duitse pers actief benaderd, vooral beeldredacties. “Ze denken te weinig na over de consequenties van de nieuwe technologie. AI gebruiken voor beeldende kunst is één ding, maar het kan ook worden ingezet om nep nieuwsbeelden te produceren. Je kunt historisch uitziende beelden in stemmig zwart-wit produceren en daarmee de geschiedenis vervalsen. Het moet transparant zijn waar beelden vandaan komen en hoe ze zijn gemaakt, liefst met een keurmerksysteem. Maar niemand neemt de verantwoordelijkheid – het kost immers geld – en iedereen wijst naar elkaar. Maar het gaat hier wel om het voortbestaan van de fotojournalistiek en zelfs de democratie!”
Eldagsen ziet het daarom als zijn taak om te blijven hameren om meer bewustzijn. “Katherine Matthews was een van de eerste om me over dit onderwerp te interviewen. Ze vroeg: nu ben je dus activist geworden? Ik denk dat ze gelijk heeft.”
Dit artikel verscheen eerder in Pf Fotografie Magazine. Editie 6 van 2023, deze kun je online nabestellen.