Samenspel tussen woord en beeld

De meeste mensen zijn beelddenkers. Wanneer we een verhaal lezen of horen, vormen we hiervan onmiddellijk een beeld in ons hoofd. Daarentegen kunnen we een beeld enkel beschrijven in woorden en kunnen we rustig minutenlang uitweiden over de interpretatie van een foto. Beeld en woord zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden en versterken elkaar. In dit artikel gaan we dieper in op de relatie tussen woord en beeld en hoe je woorden kunt gebruiken om je foto te versterken.

door Diana Bokje

In een foto-essay uit 1994 verwoordt fotograaf en dichter Rommert Boonstra wat het zo moeilijk maakt om tekst en fotografie op een waardevolle manier te combineren. Hij schrijft: “Ik werd niet alleen door beelden, maar ook door woorden belaagd. Af en toe kwamen er zinnen, en die zinnen regen zich aaneen tot gedichten. Ze rijmden, zwaar van toon. Ik heb nooit van dichten gehouden. De Woorden dreunen door in mijn hoofd – alsof ik meegezogen word naar een rijk van waanzin en dood. Dichten is een draaikolk. Foto’s maken is een euforische aangelegenheid: een feest van licht en kleur en ruimte. Fotograferen doe ik op het atelier. Loop ik op straat of door het bos dan fotografeer ik niet. Maar woorden zijn in staat je overal te volgen. Ze laten je niet met rust, gunnen je geen tijd om op adem te komen. Ik denk dat er heel wat meer dichters gek geworden zijn dan fotografen. Toch hoop ik dat ik ooit woord en beeld met elkaar kan verzoenen: gedichten kan maken die organisch in de beelden zijn opgenomen. Het moet kunnen: de Chinezen waren er meesters in.”

Het is niet zo raar dat woord en beeld op gespannen voet met elkaar leven. Waar je taal tot je neemt in je analytische linkerhersenhelft, is de creatieve rechterhersenhelft verantwoordelijk voor de interpretatie van beeld. Met als gevolg dat we bij een beeld direct een emotie ervaren en tekst meer analytisch bekijken. Ditzelfde gegeven zorgt er ook voor dat de twee elkaar heel goed kunnen aanvullen en je daarmee verdieping in je fotografie kunt brengen.

Stuurkracht
In het boek Beeldspraak (2013) schrijf Ton Hendriks dat taal de betekenis van een foto volledig kan veranderen. “Terwijl men geneigd is te denken dat een foto voor zichzelf spreekt, kan een tekst een foto sterk beïnvloeden en andere verschillende dingen laten zeggen. De foto is een waaier van betekenissen die door een tekst een bepaalde richting kan worden gestuurd.  Waarschijnlijk is het meest interessante gebruik van taal en beeld die combinatie waarbij de kijker geactiveerd wordt een verband te leggen tussen kijken en denken, gevoel en verstand.”

Het belangrijke punt dat hij maakt is dat het combineren van tekst en beeld meerdere redenen kan hebben. Voor een documentair fotograaf is tekst een middel om nieuwe informatie toe te voegen aan het beeld. De tekst is een uitbreiding van het verhaal. Dit geldt ook voor een fotojournalist. Een bijschrift bij een foto in de krant is niets anders dan verduidelijking van de foto in relatie tot het artikel. Door dezelfde informatie te delen in zowel tekst als beeld versterk je het beeld. Het beeld vertegenwoordigt hier het kijken en het gevoel. De tekst spreekt het denken en het verstand aan.

Bij een autonoom of conceptueel fotograaf kunnen deze rollen volledig omgedraaid zijn. Zij zullen eerder gebruik maken van een tegenstrijdige relatie tussen tekst en beeld. Door het geven van tegenstrijdige boodschappen zetten zij de kijker aan het denken. Zowel voor de fotograaf als de kijker speelt een fotoverhaal zich af op twee niveaus. Op het eerste niveau kijk je naar het wat, waar, wanneer en wie. Het is de primaire betekenislaag van het verhaal. Op indirect niveau ervaar je gevoel en emotie. Deze laag geeft antwoord op vragen als hoe en welke? In deze secundaire laag breng je verdieping aan.

Contrapunten
Iedereen interpreteert zowel een foto als woorden op basis van zijn eigen referentiekader. Je kunt een extra lading geven aan je beeldverhaal door contrast aan te brengen tussen het beeld en de tekst, zogeheten contrapunten. Door gebruik te maken van een contrapunt ontstaat een tegenstrijdige relatie tussen beeld en tekst. In de kijkwijzer voor prentenboeken onderscheidt Loes Reichenfeld verschillende contrapunten. Een aantal hiervan is zeer goed bruikbaar voor fotografen die tekst en beeld willen combineren. Met behulp van deze contrapunten roep je verwondering op en zet je de kijker aan tot denken. Wanneer een persoon in beeld iets anders doet dan waar de tekst over gaat, is er sprake van een contrapunt in handeling. Ook kun je een contrapunt aanbrengen in ruimte en tijd wanneer het verhaal zich in een andere ruimte of tijd afspeelt dan in beeld is te zien. Door het verhaal te vertellen vanuit het gezichtspunt van een schrijver en de foto’s door de ogen van de fotograaf kan er een contrapunt in perspectief ontstaan.

Ironie
Een ander contrapunt is het oproepen van ironie door de toon in het beeld te laten verschillen van de toon in de tekst. Bijvoorbeeld door te spreken op een ernstige toon bij een humoristische foto of een realistisch beeld te voorzien van een romantische tekst. Een andere manier om ironie of meerduidigheid op te roepen is een contrapunt in emotie. Dit ontstaat wanneer de personages in beeld zich anders uitdrukken dan in de tekst. Bij een verschil tussen fantasie en werkelijkheid is er sprake van een contrapunt in modaliteit.

De vorm waarin tekst en beeld worden gecombineerd, speelt eveneens een rol bij de interpretatie. Een verklarende tekst lees je op een analytische manier. Vanwege onze capaciteit om woord om te zetten in beeld spreekt poëzie, zoals een gedicht of haiku, de intuïtie aan. Door een spanningsveld te creëren tussen beeld en woord roep je vragen op en bied je de kijker een extra beleving.

Tot slot is het goed te weten dat een korte en bondige tekst krachtiger is dan een lange uitweiding. Probeer eens of je wat je wilt vertellen terug kunt brengen tot één zin. Zo kom je tot de kern.