Overblijfselen van de Koude Oorlog
Het conflict dat nooit uitgroeide tot een oorlog. Tenminste, in Europa. Een jaar na de opdracht tot het bouwen van de muur in Berlijn, werd fotograaf Martin Roemers geboren. Hij groeide op tijdens Koude Oorlog. Na het einde van het conflict in 1991 ging Roemers aan de slag. Op zoek naar overblijfselen van de oorlog. Elf jaar hield hij zich met het project bezig. Na eerdere tentoonstellingen wordt nu voor het eerst de volledige serie getoond: 73 werken op grootformaat. De plek kan niet meer symbolisch: het Duits Historisch Museum in Berlijn.
Het opgroeien in de Koude Oorlog speelde zeker mee, vertelt Roemers over de aanleiding voor het project. Gaat het bij dit project over de overblijfselen van een conflict die zichtbaar zijn in het landschap of de architectuur, bij andere projecten stond de mens centraal. Zo maakte hij portretten van veteranen van WOII en slachtoffers van dezelfde oorlog. Ook maakte hij de serie ‘Eyes of War’: portretten van mensen en kinderen die door oorlogsgeweld blind zijn geworden. In Afghanistan portretteerde hij Nederlandse soldaten in Kabul.
“In 1991 ging ik naar Brandenburg, een deelstaat van Duitsland rondom Berlijn,” vertelt Roemers. “Na de val van de muur trokken de legers zich terug. Oorlogsstellingen werden verlaten en daarmee min of meer toegankelijk. In Brandenburg waren de Russen nog aanwezig. Op de plekken die ik bezocht, waren ze net weg of stonden ze op het punt om te vertrekken. Ik bedacht me toen dat ik die plekken een aantal jaren moest laten rusten, zodat ik het proces van verandering zou kunnen vastleggen. Verval treedt in, de natuur neemt het over. Dat geeft het beeld ook symbolische waarde: het illustreert het einde van een tijdperk.”
De overblijfselen zijn bunkers, opslagplaatsen voor munitie, tunnels, achtergelaten tanks. Bang om niets meer aan te treffen bij terugkomst was Roemers niet. “Ik was sowieso op zoek naar minder bekende plekken. Die lagen erg geïsoleerd, in bijvoorbeeld een bos. Niemand zou de overblijfselen gaan opruimen, daarvoor was het simpelweg te veel. Er ging hooguit een hek omheen.”
“In Brandenburg was veel te vinden, het was net Disneyworld, alleen dan van de Koude Oorlog. Het nadeel van minder bekende plekken is wel dat er niet veel over is gedocumenteerd. Een groot gedeelte van de tijd ging dan ook op aan research. Aanvankelijk wilde ik me richten op de Russische nalatenschap in Oost-Duitsland. Maar ik heb er toch voor gekozen om meer Oosteuropese landen en ook West-Europa te laten zien, zodat het een meer uitgebalanceerd project zou worden.”
“Tussen de overblijfselen in West en Oost zit wel verschil, maar in de basis is veel hetzelfde. Het zijn verdedigingswerken, militaire installaties. In Europa zijn dezelfde soort bouwwerken neergezet. De bouw kwam voort uit dezelfde angst, hetzelfde wantrouwen.” Miljoenen werden besteed aan verdedigingswerken die nooit werden gebruikt. De angst regeerde. Ik zou het volgende weglaten want het is niet mijn bedoeling om het ‘onnozel’ te laten lijken. In die tijd was er wel degelijk een reden om die bouwwerken neer te zetten: Het verval doet de werken nog onnozeler lijken, een nutteloze krachtsinspanning van de mens tegen de natuur die toch overwint.
Een favoriet beeld noemen uit 73 werken is moeilijk, vindt Roemers. “Het meest bekend is het beeld van de bunker in de Baltische Zee bij Letland. Foto’s met meerdere lagen zijn ook erg interessant. Bijvoorbeeld de foto van de roestige tank. Deze is genomen op een schietterrein in Oost-Duitsland. Ten tijde van het Duitse Keizerrijk werd hier al geoefend door soldaten. Destijds in voorbereiding op de Eerste Wereldoorlog. De kapotgeschoten bunker is in die tijd gebouwd. Daarna volgden de Nazi’s, die daar hebben geoefend voor WOII. De Nazi’s vertrokken en werden opgevolgd door de Russen. Zij lieten de tank achter. Nu wordt het terrein gebruikt door de Duitse Bundeswehr, te zien aan de rode mast in de achtergrond. Zo zitten in een beeld meerdere lagen aan geschiedenis.”
De expositie in het Deutsches Historisches Museum is bijzonder. “Het is de eerste keer dat alle werken van de serie bij elkaar te zien zijn. De plek is natuurlijk geweldig. Het is het meest prestigieuze museum in Berlijn, er komen heel veel bezoekers. De dag na de opening is de tentoonstelling al gezien door ruim 1000 mensen.”
Of de expositie in deze vorm ook in Nederland komt, is de vraag. “In Nederland is al een kleinere tentoonstelling geweest. De huidige expositie gaat verder reizen binnen Duitsland, daarna wellicht ook in andere landen.”
Relics of the Cold War is nog tot 14 augustus te zien in Berlijn. Het boek Relics of the Cold War (Hatje Cantz 2009) is nog verkrijgbaar bij Martin Roemers. Meer informatie: www.martinroemers.com.