Mondriaanse strengheid

Waar concentreer je je als fotograaf op? Richt je je op foto’s of op je publiek? Beide vragen om een andere manier van denken en een eigen compositorische aanpak. Fotograaf Jan Banning probeert bij ieder onderwerp de best passende vorm te vinden. Bij zijn serie over ambtenaren moest die saai, zakelijk en afstandelijk zijn. Details worden zo belangrijk.

Door Pieter van Leeuwen

Als fotograaf kun je op twee manieren naar een foto kijken. Je kunt die als einddoel of als communicatiemiddel zien. Van oudsher krijgen we de eerste visie mee. De gedachte daarbij is dat als de foto goed is, hij begrepen wordt door de kijker. Zo gaat het immers bij veel scheppend werk. Als je als meubelmaker een goede stoel maakt wordt erop gezeten, als je als banketbakker een lekkere taart bakt wordt hij gegeten. Met fotografie als communicatiemedium is het echter zinvol net een stap verder te denken.

Ambachtsman of communicator
Met de foto als einddoel stel je je net als die meubelmaker en bakker op als een ambachtsman. Je richt je op een technisch perfect beeld dat er goed uitziet. We hebben hier een keur aan normen voor die je uit opleidingen, praktische leerboeken en van andere fotografen meekrijgt. Hoe meer vinkjes je kunt zetten hoe geslaagder de foto. Ook op het vlak van de compositie zijn er normen. Bijvoorbeeld een perfecte balans, een fraai spel van lijnen en vlakken, een zorgvuldig gekozen kader, geen bomen die uit hoofden groeien en vaak, maar niet altijd, een rechte horizon. Compositie wordt ingezet met als doel esthetiek en kracht.

Concentreer je je op de kijker dan ben je in de eerste plaats communicator. Compositie krijgt als doel helderheid te verschaffen. Je kunt moeilijk iedereen persoonlijk aanwijzen waar het je op een foto allemaal om gaat. De foto moet dat zelf vertellen, met compositie als een van de hulpmiddelen. Vaak is dat geen probleem, maar hoe drukker en complexer de situatie, hoe moeilijker dat wordt. Als je een ongewone kijk op een situatie hebt kan het ook lastig zijn. Een goede communicator vindt dan toch een weg.

Benadrukken van onderwerpen
Het inzetten van compositie om te communiceren komt vaak neer op het benadrukken van onderwerpen. In deze serie zijn allerlei manieren aan bod gekomen hoe je dat doet, ook ambachtelijke. Met de traditionele compositieleer benadruk je je onderwerp door het op een slimme positie te plaatsen, bijvoorbeeld centraal of volgens de derden- of gulden snede regel. Je kunt een lijnen- en vlakkenspel inzetten om het aan te wijzen. Bijvoorbeeld met een kader binnen het kader. Toon-, kleur- en lichtcontrasten vormen potente hulpmiddelen. Een felgekleurd onderwerp springt er in een omgeving met gedempte kleuren uit. Hierop scherpstellen is een inkopper tussen al deze middelen die iedere ambachtsman gebruikt. Uit de perceptiepsychologie komen nog meer instrumenten boven. Groot krijgt meer aandacht dan klein, vóór meer dan achter, vooral bij overlappingen. Vergelijkbare beeldelementen worden door de beschouwer vaak gegroepeerd. Hoort je onderwerp daar niet bij dan heeft het minder concurrentie.  Hoort het er wel bij dan kan het ertussen verstopt raken. Actie en beweging trekken het oog als een magneet. Daar kun je als fotograaf op timen en selecteren.

Lading
Als fotograaf hoef je niet alles te benadrukken, soms heeft iets vanzelf lading. Gewoon omdat het ene beeldelement voor de beschouwer meer betekenis heeft dan het andere, en hierdoor aandacht trekt. Vaak zijn fotograaf en kijker het met elkaar eens over wat opvalt. Maar vanzelfsprekend is het niet omdat ieders referentiekader verschilt. Voor de meesten trekt in een rotspartij een beschilderde steen de aandacht. Maar voor een geoloog kan het juist die zeldzame kei ernaast zijn. Ook hij zal echter naar het schilderwerk kijken omdat beschilderen een communicatieve daad is, en we stellen communicatie boven informatie.

Foto’s zitten vaak vol met communicatie van anderen. We spitsen ons op lichaamstaal, de taal van architectuur, de taal van kleding, enzovoort.  Zo concentreren we ons bij mensen op expressie, houding blikrichting en gebaren. Bij gebouwen hebben bijvoorbeeld maat, ornamenten en materialen communicatiefuncties. Kleding vertelt over de identiteit van de drager.

Heb je een heel gewone kijk op de wereld dan zullen de kijkers waarschijnlijk jouw beeldhiërarchie aanhouden. Iedereen concentreert zich op hetzelfde, wat je hoogstens door een verwarrende compositie kunt verpesten. Fotografie is een medium waar specialisten met een letterlijk andere kijk op de wereld hun thuis vinden. Met een excentrieke kijk waarin ongewone zaken belangrijk zijn moet je met de compositie vol aan de bak. Je hebt deze hard nodig om juist dat andere te laten zien. In een cultuur vol kunstenaars en specialisten is dat niet ongewoon.

Bureaucraten
Als reizende fotograaf moet je de papierwinkel op orde hebben om in een land te kunnen fotograferen. Voor de nodige vinkjes moet je soms ter plekke op kantoor langs. Voor veel fotografen is dat corvee en begint het avontuur daarna. Jan Banning heeft het er een onderdeel van gemaakt. In de serie Bureaucratics laat hij ambtenaren uit allerlei landen zien. Banning probeert bij ieder onderwerp de best passende vorm te vinden. Bij de foto’s van de ambtenaren moest die saai, zakelijk en afstandelijk zijn. In deze serie is daarom geen plaats voor dramatiek. We zien geen briljante lijnvoering, krachtige dieptewerking of spannend licht. Banning koos voor frontaal en vanaf ooghoogte opgenomen opnames, met de ambtenaar zoveel mogelijk op de meest statische plek: in het midden. Nadruk op horizontale en verticale lijnen geeft de foto’s een Mondriaanse strengheid. Op bijna ambtelijke wijze lijken alle foto’s op elkaar. Door steeds dezelfde compositiekeuzes te maken lijken de foto’s op de formulieren waar de geportretteerde ambtenaren mee werken. Formulier en compositie bieden een structuur die telkens anders ingevuld wordt. Het frontale standpunt werkt egaliserend. Het maakt details belangrijk en dat brengt de serie tot leven. Zo laten de foto’s de culturen van de landen waar ze geschoten zijn zien. Veel van de vormkeuzes die Banning maakt werken symbolisch. Zo functioneren de bureaus in de compositie als barrières met daarachter de ambtenaar die staat voor de regel en daarvoor, op de positie van de camera, de uitzondering die het maar geregeld moet zien te krijgen.

Mocht je de komende tijd meer willen weten over BRANDING, neem dan nu een abonnement op Pf Fotografie Magazine! Ga naar: www.pf.nl/aanbieding-2