Creativiteit komt in stappen

Creativiteit is onontbeerlijk. Hoe meer ideeën een fotograaf kan genereren om een onderwerp in beeld te brengen, hoe meer zeggingskracht een beeldconcept heeft. Maar dit is slechts het begin van het volledige creatieve proces. Want welk idee past het beste bij het onderwerp en heeft de grootste communicatiewaarde voor de doelgroep? Hierna volgen nog uitwerking, vormgeving en presentatie. Er bestaan diverse modellen die de verschillende stappen van het creatieve proces in beeld brengen. Hier bespreken we er twee.

door Diana Bokje

Het creatieve proces vraagt om zowel synthetische, analytische als praktische vaardigheden. De synthetische vaardigheid houdt in dat je door het samenvoegen van ongelijksoortige zaken nieuwe en interessante ideeën weet te genereren. Tijdens het analyseren en evalueren is het van belang kritisch te kunnen denken. De praktische vaardigheden komen tot uitdrukking in de scheppingskracht, het vormgeven en het uitvoeren van een project. Er is al heel veel geschreven over scheppingskracht, de techniek, het maken. Over het proces dat daaraan voorafgaat veel minder. Een creativiteitsmodel is de basis van ideecreativiteit, het vormt het gereedschap om je stapsgewijs door het creatieve proces te leiden.

Van vaag idee naar uitvoerbaar project

Het creatief procesmodel van De Jong geeft handvatten om theorie in praktijk te brengen en abstracte ideeën om te zetten in een uitvoerbaar project. De Jong verdeelt het creativiteitsmodel in drie groepen die elk uit een aantal fasen bestaan. Het proces start met het inleven in het onderwerp. De eerste stap hierin is kaderen, het afbakenen van het gebied waarop je je aandacht wilt richten. Het is net zo belangrijk of misschien nog wel belangrijker om te weten waar je je níet als waar je je wél op wilt richten. Met een kader stel je de grenzen. Creativiteit werkt het beste wanneer je bepaalde grenzen stelt. Een te open of juist een te klein kader stimuleren de creativiteit niet.

De volgende stap is het waarnemen, het verzamelen van informatie. Hierbij maak je gebruik van je zintuigen en kijk, voel en luister je naar je onderwerp.

Daarnaast is er de praktische benadering die bestaat uit het onderzoeken van bestaand werk: je leest of bekijkt documentaires over je onderwerp. Je dompelt je erin onder en stelt er vragen over. De laatste stap van het inleven in het onderwerp, is focussen. Je schift de eerste ideeën en bepaalt op welk onderdeel van een onderwerp je je wilt toespitsten. Je verkent de voorlopige ideeën en houdt verschillende opties open. Hoe serieuzer je de eerste fase van het proces aanpakt, hoe beter je je creativiteit kunt sturen en richten tijdens de tweede fase van het proces: het creatief denken.

De fase van creatief denken begint met verbeelden. Verbeeldingskracht en fantasie zijn de sleutel. Het gaat hierbij om zoveel mogelijk out of the box te denken en je niet te laten tegenhouden door mitsen, maren en onmogelijkheden. In de volgende stap bedenk je zoveel mogelijk oplossingen of manieren om je onderwerp te benaderen of in beeld te brengen. Tijdens deze stap, het divergeren, draait het niet om waarden of uitvoerbaarheid. Hoe meer ideeën hoe beter. Dit is de stap die velen zullen herkennen uit brainstormsessies. Door ideeën te innoveren, verbanden te leggen en relaties te zien, ontstaan nieuwe mogelijkheden.

De laatste fase, de idee uitwerking, begint volgens De Jong met experimenteren, je probeert mogelijke benaderingswijzen of delen daarvan uit. Bij een fotografisch project gaat in de praktijk meestal nog de stap vooraf van kritisch reflecteren op ideeën. Uit alle verzamelde ideeën maak je aan de hand van haalbaarheid en originaliteit een keuze. Pas daarna volgt voor veel fotografen de fase van experimenteren. Dit is een belangrijke stap in het proces omdat er nog geen druk ligt van moeten presteren en er nog verschillende keuzes mogelijk zijn in de aanpak, onderwerpsbenadering en vormgeving. Na het testen van de verschillende mogelijkheden is het tijd voor het definitieve plan van aanpak en het daadwerkelijk fotograferen en vormgeven van het project. Ten slotte volgt de presentatie, het tonen van het resultaat aan anderen.

De rol van emotie

Hoogleraar maakprocessen Nirav Christophe geeft les aan de HKU en is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hij ontwikkelde in 2006 het dynamisch creatief fase model. Hierin beschrijft hij de rol van emotie tijdens het creatieve maakproces. Wanneer je de verschillende fases in het maakproces leert herkennen, weet je of je bewuste of onbewuste aan het woord is. In de sensatiefase ontstaat een vaag idee. De drang om iets te doen. Het is een fysieke sensatie waarbij je bijvoorbeeld wordt geraakt door een thema of een verlangen. Daarna volgt de realisatiefase waarin je nog niet weet wat je gaat maken, maar het wordt wel duidelijk welke kant het op gaat. De preparatiefase is een bewust proces dat de eerste stap is in de voorbereiding van een project. Je denkt na over praktische zaken zoals materiaal en het geld dat je nodig hebt om je project uit te voeren.

Hierna volgt de saturatiefase met thematisch onderzoek, onderzoek naar wat er al is en de haalbaarheid. Net als in het creatief procesmodel is er een incubatiefase: de broedperiode waarin je schijnbaar niet bezig bent met het maakproces. Het is een onontbeerlijke fase waarin onbewuste denkprocessen plaatsvinden. Je merkt wanneer je even afstand moet nemen of het proces moet loslaten. Je hebt het gevoel dat er iets mis is met het creatieve proces en raakt hierdoor gefrustreerd. Dit kan zich uiten doordat je je ineens gaat ergeren aan de mensen met wie je samenwerkt of doordat bepaalde details of processen je plotseling tegenstaan. Veel mensen hebben juist dan de neiging om extra hard te gaan werken vanuit het gevoel dat er echt iets moet gebeuren. Wanneer je deze frustratie bij jezelf waarneemt, is het tijd om los te laten en je onbewuste aan het werk te zetten.

In de intuïtiefase ontstaat het gevoel hoe je iets zou kunnen doen. Je weet niet precies waarom, maar hebt wel een gevoel welke kant je op moet. De beloning volgt in de illuminatiefase. Het inzicht, het eureka moment, een geweldig idee dat je ineens te binnen schiet. Net als in het creatieve model onderscheidt ook dit model een evaluatiefase en een verificatiefase waarin de maker bewust zaken uitprobeert en doet. Ten slotte is er een fase van acceleratie. De deadline komt in zicht en er moeten knopen worden doorgehakt. Ineens ben je in staat om beslissingen te nemen waar je al een tijd lang tegen aanhikt. Zoals de naam al zegt is het creatief fase model dynamisch. De verschillende fases zijn niet lineair en niet in elk creatief proces worden alle fases doorlopen.

Bouwpakket

Net als over creativiteit hebben we ook over creatieve processen bepaalde vastgeroeste ideeën. Bij veel mensen leeft het idee dat creativiteit hard werken is en bovenal iets mysterieus is. We kijken met bewondering naar grote fotografen en vragen ons af hoe bijzonder die fotograaf is dat hij op die manier kan denken. Het geruststellende van deze gedachte is dat wanneer je het blijft beschouwen als iets bijzonders en mysterieus je je innerlijke criticus kunt blijven voeden. Je houdt jezelf voor dat jij dit niet kunt omdat jouw hersenen nu eenmaal anders werken en geeft jezelf hiermee een excuus om niet op dat niveau te hoeven presteren. Volgens Christophe is het creativiteitsproces gewoon een Ikea bouwpakket. Als je de stappen volgt, werkt het.

©Hans Withoos, Modern Warriors 2019-2021. Fight fo Identity 2021.

Mocht je de komende tijd meer willen weten over Creativiteit, neem dan nu een abonnement op Pf Fotografie Magazine! Ga naar: www.pf.nl/aanbieding-2