Compositiestrategie

Sla een leerboek over compositie open en je leest over regels en inzichten die voor alle fotografie gelden. Het is: one size fits all. Waarom maken we daar geen maatwerk van? Ieder specialisme vraagt immers om een andere compositorische aanpak.

door Pieter van Leeuwen

In leerboeken worden fotografen voorbereid op alle vormen van fotografie die ze tegen kunnen komen. Denk bijvoorbeeld aan de regel van derden en het gebruik van perspectief, lijnen en vlakken. Dat is veelgevraagd. Er zijn maar weinig inzichten die je breed kunt toepassen. Breed is soms vaag en daardoor praktisch minder handig. Als fotograaf speel je met je compositie in op specifieke situaties die om specifieke oplossingen vragen. Een gevorderde fotograaf is bijna altijd een specialist die vaak in gelijksoortige situaties terecht komt. Dat maakt het zinvol na te denken over een compositiestrategie op maat. Daarin bepaal je niet alleen hoe je efficiënt arrangeert, maar ook hoe je iets wilt accentueren. Hieronder twee voorbeelden van compositiestrategieën: van een portretfotograaf en van een evenementenfotograaf.

Close-up
Binnen een strategie bepaal je welke algemene compositorische inzichten wel of niet relevant zijn. Soms is het geen probleem als die buiten het veld liggen dat we normaalgesproken als compositie definiëren. Zo kun je in een close-up studioportret perspectief, lijn en vlakwering negeren, maar speelt dieptewerking door onscherpte soms wel een rol. Het kader en de vorm van een gezicht zijn vaak belangrijk, maar eigenlijk draait het om kleine details die iemands gezichtsexpressie en uitstraling tonen. Denk aan een oogopslag of de kalmte in iemands gezicht. Je zou in een compositiestrategie ervoor kunnen kiezen het proces in meerdere fases op te delen. Je begint met het bepalen van het kader en de invalshoek, dan werk je met poses een passende gezichtsvorm, waarna je met regie en timing karakteristieke details in iemands gezicht zo goed mogelijk probeert te vangen. Dit is een van de mogelijkheden. Een strategie is persoonlijk en laat jouw talenten, vaardigheden en fascinaties tot zijn recht komen. Wie wars is van regie concentreert zich op timing, wie slecht is in timing doet het met regie. Een ambachtsman etaleert zijn technisch kunnen, een psycholoog zijn inzichten in de geest.

Drukte en chaos
Bij reportagewerk op drukke plekken zit je met een overvolle zoeker. Lang niet alles in beeld is belangrijk. Je zit met het probleem dat je de kijker moet helpen uit alle zichtbare beeldelementen de voor jou relevante te kiezen. Het kader, en plaatsing van het onderwerp met de derdenregel kunnen je helpen een volgorde van belangrijkheid te suggereren. Precies zoals ze dat in de leerboeken beschrijven. Maar aanvullend kun je het laten overlappen van beeldelementen en de maat daarvan zinvol inzetten. Vooraan en overlappend wordt meestal als belangrijker gezien dan achteraan en deels verscholen. Groot wordt als belangrijker gezien dan klein. Groeperen helpt ook, vergelijkbare beeldelementen vlak bij elkaar worden vaak als een eenheid gezien, vooral als ze op elkaar lijken.

Minder elementen betekent minder chaos. Hoe drukker een situatie hoe meer storende elementen. Iets buiten het kader houden of achter iets anders verschuilen zijn definitieve oplossingen. Klein in beeld brengen, half afsnijden of overlappen, of onscherp maken leiden de aandacht soms afdoende af. Je hoofdonderwerp extra laten opvallen door bijvoorbeeld grootte of beweging helpt ook. Iedere fotograaf bepaalt voor zichzelf wat afdoende is. Arrangeren doe je niet alleen met het kader en je standpuntkeuze, in een situatie waarin van alles beweegt speelt timing een grote rol.

Ontwikkelen of improviseren?
Zonder erbij stil te staan werken veel fotografen allang onbewust met een compositiestrategie. Die is improviserenderwijs tot stand gekomen, vaak zonder er een woord aan vuil te maken. Je herkent haar door te analyseren wat je al doet. Daar woorden voor vinden is nuttig, omdat ze je bewust maken van je routines waardoor je kunt nadenken hoe je ze aanscherpt. Reflecteren erover doe je niet tijdens het fotograferen maar op een moment met alle rust en tijd voor concentratie. Een strategie lost nooit alle compositorische puzzels voor je op. Fotografie blijft een vak waarin improviseren centraal staat. Een strategie is bovendien nooit af en nooit voorgoed. Zou dat zo zijn, dan stopt je fotografische ontwikkeling en verlies je je open houding ten opzichte van het nieuwe.

Kolkende stadsbeelden
Het lijkt verhalend reportagewerk, maar is het niet. Otto Snoeks foto’s draaien om het onderbuikgevoel dat een stad geeft. Rotterdam, dat hij veel heeft gefotografeerd, komt in zijn werk over als modern, lelijk en brutaal. Kracht, dynamiek, uitbundigheid en rauwheid zijn speerpunten in Snoeks expressieve werk. Hij vond ooit zijn inspiratie bij klassiekers als Winogrand, Klein en Frank en schilders als Dix en Grosz. Het draait bij Snoek vrijwel altijd om veel onderwerpen tegelijkertijd. Die allemaal raak op de plaat zetten lijkt schier onmogelijk, temeer daar Snoek weinig opnames maakt. Hij schiet analoog op 6×9 cm gemiddeld ongeveer vijftien opnames tijdens een sessie van twee uur. Langer lukt niet omdat zijn werkwijze geconcentreerd kijken vergt.

Voor de dynamiek in zijn foto’s is drukte nodig. Hij weet op wat voor plekken veel mensen bij elkaar komen. Beweging helpt, en die vindt hij bijvoorbeeld op markten en verkeerskruispunten waar hij vaak tegen de stroom inloopt. Hij verzamelt mensen met een nabeeld. Die onthoud je even nadat je ze gezien hebt, om welke reden dan ook. Als hij er genoeg verspreid in zijn zoeker ziet, voelt hij de energie en heeft hij een foto. Normaal gesproken vraagt dat om razendsnel reageren, maar bij de hier geplaatste foto hoefde dat niet. Hij kon wachten tot alle tafereeltjes optimaal in beeld waren. Met de klok mee: de trieste vrouw links, de samenscholende studenten daarachter, de neutraal kijkende man ernaast, de getatoeëerde moeder met kind, het paar op het kussen met het gezicht van de man juist achter een paal en de dalmatiër. Ze trekken allemaal aandacht en je ogen tollen onrustig van de een naar de ander de foto rond.