Architectuur en montage

Waarom maakt een fotoserie in een boek veel meer indruk dan een stapeltje losse afdrukken? Omdat er is nagedacht, overlegd, geplaatst en geschrapt door zowel de fotograaf als de vormgever. Er is een extra proces doorlopen met iemand die de kunst verstaat verhalen te vertellen in drukwerk: de ontwerper. Zelfs een verzameling snapshots of een amateurserie kan transformeren tot ware kunst, als het in de juiste vorm is gegoten.

Door Jeroen Jazet

Een professioneel fotoboek maakt direct indruk op de kijker. Het ontroert, imponeert of verbaast. Dit zit ‘m natuurlijk in de foto’s die je te zien krijgt, maar er zijn veel meer elementen die ervoor zorgen dat je in vervoering raakt. De flow van het boek bijvoorbeeld, het ritme, de volgorde. Het formaat van het boek is ook belangrijk, net als de gebruikte papiersoorten. Als fotograaf heb je daar weinig kaas van gegeten, dus zie je steeds meer beeldmakers samenwerking zoeken met professionele vormgevers.

Sybren Kuiper is een van de ‘grote’ vormgevers van fotoboeken. De Hagenaar werkt samen met diverse fotografen, onder wie Florian van Roekel en Rob Hornstra. Ook is hij de vormgever van het inmiddels legendarische boek Flamboya van Viviane Sassen.

Vroedvrouw
Kuiper kijkt graag vroeg mee met de fotograaf, vanaf het begin van een project. “Maar dat is niet noodzakelijk. Ik ben geen fotografie-expert. In mijn hoofd draait vooral een onvermoeibaar motortje dat zich afvraagt ’hoe laat ik dit werken?’ Ongeacht de kwaliteit van een project.”

Hoe gaat hij hierbij te werk? “Het is natuurlijk allemaal heel precair. Een fotograaf werkt jaren aan een vaak zeer persoonlijk project en dat maakt het allemaal behoorlijk kwetsbaar. In die zin ben ik metaforisch gezien een beetje de vroedvrouw. Het boek moet gezond ter wereld komen en soms doe je dingen voor de bestwil van het boek waarvan de fotograaf in eerste instantie schrikt. Ik steek er spreekwoordelijk injectienaalden in en leg het soms op de koude weegschaal.” De kunst is volgens Kuiper niet alleen om vertrouwen te krijgen maar ook om het waar te maken. “In essentie is het mijn taak om de fotograaf te verrassen met zijn eigen verhaal.”

Kuiper heeft geleerd tijdens deze eerste gesprekken geen ideeën hardop uit te spreken, omdat de fotograaf dan al verwachtingen krijgt. “In mijn hoofd gebeurt er natuurlijk wel van alles. Ik laat scenario’s passeren, maar houdt alles open. In principe is zo’n eerste gesprek er ook om te kijken of het klikt met een fotograaf. Dat is essentieel maar niet vanzelfsprekend. Als dat niet zo is heeft een samenwerking weinig zin, maar eigenlijk komt dat maar heel weinig voor.”

Rouwproces
Na de eerste kennismaking vraagt Kuiper aan de fotograaf of hij helemaal zelf een eerste opzet mag maken. “De eerste stap van het proces is niet heel democratisch. Ik moet even alleen gelaten worden met het materiaal om een goede eerste opzet te kunnen maken. Meestal is die raak, soms ook niet, maar na het gesprek daarover weet ik vaak wat ik wel moet doen. Na de eerste opzet is het een groot compliment als de fotograaf in kwestie zegt: ‘Poe, dit is helemaal niet wat ik verwacht had, maar wel precies wat ik wil.’”

Sommige fotografen hebben volgens Kuiper een ideaalbeeld van hun boek dat vrijwel onmogelijk waar te maken is. Bijvoorbeeld en combinatie van álle mooie fotoboeken die ze kennen. “Als ik een eerste versie presenteer, vallen daar natuurlijk een heleboel van af. Het boek is bijvoorbeeld vierkant in plaats van liggend, of klein in plaats van groot. Het maken van al die keuzes is voor de fotograaf vaak een soort rouwproces. Maar je moet kiezen, er zit niets anders op. Mijn taak is om ervoor te zorgen dat die keuzes zo’n overtuigend boek opleveren dat ze uiteindelijk geen ander boek willen. Als ik dus zeg dat ik eigenlijk alleen blije klanten wil, overdrijf ik niet. Van tevreden klanten word ik zenuwachtig. Dan denk ik: ik moet er toch nog eens naar kijken.”

Architectuur
De vormgever is dus duidelijk iemand die waarde toevoegt. Is die waarde te duiden? “Ik vind dat ik twee manieren heb waarop ik waarde toevoeg: architectuur en montage. Bij het eerste kijk ik waar ik het verhaal kan versterken door iets te doen met de presentatie van de beelden.” Kuiper werkt ook met vouwkunst. “Ik gebruik soms verschillende formaten papier door elkaar heen, alles voor het verhaal. Ik ben niet vies van een beetje gedoe in een boek, maar het moet wel werken.” Gedoe? Kuiper pakt er een boek bij. “Kijk, dit is een boek met ‘gedoe’: Michael Lange, LA drive by. Gemaakt in de analoge tijd, op Polachrome. Dat is een techniek waarbij een normale 35mm film unieke zwart-wit dia’s oplevert, die je zelf in een apparaatje kunt ontwikkelen. Lange is rond gaan rijden door de Californische stad en heeft schijnbaar willekeurig beelden geschoten. Je komt steeds dieper de stad in. Ik heb dat gevoel proberen te reconstrueren. Voor mij gaat het er altijd om de ervaring van een project voelbaar te maken. In dit geval wilde ik dat de lezer door het boek reisde, zoals de fotograaf door de stad. Inclusief het om de hoek komen en ergens achter kijken.”

Dus heeft Kuiper allerlei vouwtechnieken toegepast om dat gevoel te benaderen. “Uitvouwpanorama’s bijvoorbeeld, waardoor je van een klein stukje ineens een heleboel meer ziet. Maar ook letterlijk ergens induiken door steeds weer een deel van het papier op te vouwen. Een heleboel gedoe dus. Ik doe het lang niet altijd hoor, maar in dit geval was het echt nodig voor de beleving van het boek. Sommige lezers vinden al dat gevouw en gedraai irritant. Ze kunnen niet even snel door het boek heen bladeren. Aan de andere kant, als we de lezer kunnen verleiden om die inspanning wel te doen, dan is de ervaring een stuk intenser. Stelen van tijd, is een belangrijk onderdeel van mijn ontwerpstrategie. ”

Montage
De tweede belangrijke toegevoegde waarde die Kuiper ziet is de montage. “En dan bedoel ik de volgorde, het ritme, de ontwikkeling in de tijd” verduidelijkt hij. “Sommige vormgevers leggen alle beelden uitgespreid over de grond om de volgorde te bepalen, maar dat kan ik niet. Ik vind een boek moet je ontwerpen zoals het gelezen wordt, de volgende bladzijde na de vorige.” Het gaat er bij Kuiper vooral om dat de spanningsboog volgehouden wordt.

Volgens Kuiper heeft een fysiek boek veel toegevoegde waarde. “Ik ben een voeler, en een boek kun je ook voelen. Het heeft een gewicht, een formaat en zelfs een geur. Je kunt vouwen, draaien, verschillende papiersoorten door je handen laten gaan, dat kan allemaal niet op internet.”

Mocht je de komende tijd meer willen weten over PROJECT, neem dan nu een abonnement op Pf Fotografie Magazine! Ga naar: www.pf.nl/aanbieding-2