Een fotograaf is toch geen schilder?

Fotografen leren hun beeld te ordenen aan de hand van een compositieleer die eeuwenlang bepalend is geweest voor de kunst. De gulden snede regel en de aandacht voor lijnen en vlakken gaan terug tot de klassieke Oudheid. De strakke regels van de compositieleer kunnen de fotograaf ook in de weg zitten. Er zijn nu eenmaal wezenlijke verschillen tussen schilders en fotografen die niet overkomen kunnen worden.

Door Pieter van Leeuwen

In de fotografie vinden we een aantal ordeningsprincipes terug die al in de Oudheid werden gebruikt. Denk aan de gulden snede regel. Die staat voor de verhouding 1:1,618, het getal phi, die bijvoorbeeld in de architectuur van het Griekse Pantheon terug te vinden is. Symmetrie was ook voor de bouwers in Egypte al een leidraad. In de renaissance werd in de schilderkunst veel van het klassieke gedachtengoed over ordening en balans herontdekt. Snel vooruit spoelend naar het heden zien we dat veel vormgevingsideeën van toen met een grote vanzelfsprekendheid in de fotografie terecht zijn gekomen. We hebben het net als in de schilderkunst immers over bevroren, tweedimensionale afbeeldingen in een kader. Maar behalve gelijkenissen zijn er ook grote verschillen tussen deze media.

Constructie of registratie
Die verschillen zitten hem vooral in de totstandkoming van het beeld. In tegenstelling tot een fotograaf bouwt een schilder zijn beeld vanuit het niets op. Vormen, maten en de positie van de beeldelementen kunnen naar believen veranderd worden. Een landschapsschilder kan een boom in de achtergrond groter of kleiner maken, verschuiven of zelfs laten vervallen. Hij kan lijnen en vlakken creëren die er in werkelijkheid niet zijn. Natuurlijk zijn er schilders die zo natuurgetrouw mogelijk werken en die vrijheid niet nemen. En er zijn fotografen die hun vrijheid vergroten in een studio of door te monteren in Photoshop. Maar als je de wereld om je heen vastlegt als fotojournalist, straatfotograaf of natuurfotograaf, blijft de vrijheid vormen te veranderen beperkt tot brandpunt- en standpuntkeuze en in sommige gevallen timing. Fotografeer je met een telelens dan wordt je onderwerpsvorm platter en worden elementen in de achtergrond groter. Verplaats je je, dan verschuift het arrangement. Wacht je bij bewegende onderwerpen af, dan druk je op de knop als alles op zijn best oogt. Maar je kunt de vormen, lijnen en vlakken niet zoals een tekenaar of schilder creëren. Ze moeten er in de basis al zijn. Ze vormen naast de inhoud een tweede selectiecriterium. Hoe meer selectiecriteria er zijn, hoe moeilijker het wordt.

Leeg canvas of volle zoeker
Een schilder begint met een leeg canvas dat hij naar believen kan vullen. De zoeker van een fotograaf is vol en bevat vaak ballast die hij liever kwijt is. Je kunt je oog als fotograaf op een onderwerp laten vallen, maar vrijwel altijd komen er vanzelf beeldelementen mee die afleiden in het kader. Als fotograaf moet je wat doen met die storende elementen, maar een op de schilderkunst gebaseerde compositieleer heeft daar geen oplossingen voor. Je kunt storende elementen buiten het kader houden, door krap te kaderen, ze door standpuntverandering achter andere beeldelementen te verbergen of te wachten tot ze verdwijnen. Lukt dat niet, dan kun je de aandacht erop minimaliseren door ze klein, onscherp of donker in beeld te zetten of de visuele aantrekkingskracht van je onderwerp te versterken. Bijvoorbeeld door het groot of bewegend in beeld te brengen. Achteraf kan Photoshop helpen, maar niet in iedere situatie en in sommige genres nooit.

Langzaam of snel
Waar een schilder dagen, weken of zelfs maanden met een werk bezig is, werkt een fotograaf snel. In veel genres wordt een foto in minuten, soms zelfs seconden gemaakt. Dat maakt fotograferen spontaan en efficiënt, maar het heeft ook nadelen. Heeft een schilder alle tijd om een compositie te optimaliseren, een fotojournalist of straatfotograaf heeft dat niet. Dat vraagt om eenvoudige, makkelijk toe te passen technieken. De precies geformuleerde gulden snede regel die de Grieken toepasten is dat niet. De wat grover werkende derden regel wél. Het hoofdonderwerp staat daarbij ongeveer op een derde van de hoogte of breedte van het beeld, eenvoudig te verwezenlijken door de camera licht te zwenken. Voor iedere fotograaf in bijna iedere situatie is dit haalbaar. Hoe meer beeldelementen, hoe ingewikkelder het wordt, hoe zinvoller extra tijd is. Talenten als Henri Cartier-Bresson of Alex Webb, die snel kunnen werken en toch complexe composities hanteren, zijn zeldzaam.

Inspelen op de situatie
De regels die op papier staan zijn niet meer dan tips en suggesties. Zowel in de schilderkunst als de fotografie zijn talloze voorbeelden te vinden die de compositieleer uit de handboeken relativeren. In beeld is de ontwikkeling doorgegaan, in woord niet. In de ordeningen in de foto’s van Hans Franz zie je weinig regels uit de boeken terug. Franz zoekt in zijn vrije werk geen lijnen of vlakken, maar richt zich in de eerste plaats op belevenissen die, hoe klein ook, het dagelijks leven een accent geven. Dat kan een kudde paarden zijn die hij tijdens een fietstocht vanaf een waterkering ziet lopen. Recht van boven geeft die een raadselachtig beeld dat hij als fotograaf zo krachtig en duidelijk mogelijk probeert te brengen.

Ordenen is hier wachten tot de schaduwen de paarden zo herkenbaar mogelijk maken en hopen dat er dan iets verrassends gebeurt. Die verrassing komt, dat is het veulen dat het beeld in schiet. Die zorgt ervoor dat je in één beeld de paarden vanuit radicaal andere standpunten en in radicaal andere hoedanigheden kunt bekijken. Recht van boven en van opzij, rechtstreeks en in schaduwvorm. Je moet meer dan een keer kijken om het beeld goed te kunnen lezen.

Het gezichtspunt recht omlaag, de markante schaduwen en het bewegende veulen zorgen voor visuele prikkelingen die het geometrisch ogende lijnen- en vlakkenspel uit de fotografische leerboeken vervangt. Het is daarbij een meevaller dat het veulen de contouren van de schaduw volgt. De algemeen werkende methodes voor compositie worden vervangen door een die voor de situatie op maat is. Met ambachtelijke vaardigheden alleen red je dit niet. Dit vraagt om improvisatievermogen en creativiteit.

Mocht je de komende tijd meer willen weten over COMPOSITIE, neem dan nu een abonnement op Pf Fotografie Magazine! Ga naar: www.pf.nl/aanbieding-2