Portretrecht
Als er op juridisch vlak iets ultiem lastig is voor fotografen dan is dat wel het portretrecht. De fotograaf heeft immers toch het auteursrecht, dus mag je alles doen met de foto? Maar wat doe je dan met die klagende mensen die je net op de foto hebt gezet? Moet je door iedereen een quitclaim laten tekenen? Toegegeven, het portretrecht kan best lastig zijn. In dit artikel leggen we het portretrecht zo goed mogelijk uit.
Met het portretrecht krijg je pas te maken wanneer er sprake is van een portret. Logisch, toch? Maar wat een portret is voor een fotograaf verschilt van wat een portret is voor een jurist. In juridische zin is er namelijk al sprake van een portret wanneer iemand herkenbaar op de foto staat. Er hoeft geen gezicht zichtbaar te zijn om toch te kunnen spreken van een portret. Lichaamshouding, haardracht en omgeving spelen ook een rol.
Zo was er een advertentie van Yellow Bear waarop de rug van een vrouw in een pak van gele pagina’s was te zien. Ze had lange roodbruine krullen. De houding was precies hetzelfde als die van Katja Schuurman voor de Gouden Gids reclame, waarin zij een pak aan had die gemaakt was van pagina’s uit de Gouden Gids. De vrouw in de Yellow Bear reclame werd herkend als Katja Schuurman door het pak, de houding en het haar. Het was daarmee een portret van Katja Schuurman, ondanks dat zij zelf niet in die Yellow Bear advertentie was afgedrukt.
Portretrecht in opdracht
Het portret dat in opdracht is gemaakt, levert veelal de minste problemen op. Een portret in opdracht wil zeggen dat de geportretteerde zelf (of iemand namens de geportretteerde) opdracht moet hebben gegeven om de portretten te maken. Dat iemand toestemming geeft of meewerkt aan het maken van het portret wil nog niet zeggen dat er sprake is van een opdracht. Als een redactielid aan een fotograaf vraagt om iemand te portretteren voor bij een interview dan zijn de foto’s gemaakt in opdracht van het tijdschrift, maar niet in opdracht van de geportretteerde. De geportretteerde werkt slechts mee. Als er een opdracht is om een bruiloft te fotograferen, is dat meestal in opdracht van het bruidspaar. De opdracht is niet gegeven door of namens de gasten. Er gelden andere regels voor portretten die in opdracht zijn gemaakt dan wanneer de geportretteerde niet de opdracht heeft gegeven.
Als een portret in opdracht van de geportretteerde is gemaakt en de geportretteerde ook de foto in diens bezit heeft, mag de geportretteerde de foto naar hartenlust verveelvoudigen. Ook als dat betekent dat het meer dan levensgroot wordt afgedrukt om in huis op te hangen. Hier kan de fotograaf niets tegen doen. De geportretteerde mag deze foto’s niet openbaar maken zonder toestemming van de fotograaf. Aan de andere kant mag ook de fotograaf het portret niet openbaar maken zonder toestemming van de geportretteerde. Het is dus erg belangrijk hier (vooraf) goede afspraken over te maken om zo misverstanden en teleurstellingen te voorkomen. Zet de afspraken bij voorkeur op papier, zodat er bewijs is van de gemaakte afspraken.
“Zet de afspraken bij voorkeur ten allen tijden op papier zodat er bewijs is van de gemaakte afspraken”
Niet in opdracht gemaakte portretten
Niet in opdracht gemaakte portretten zijn alle opdrachten waarvoor de geportretteerde niet zelf de opdracht heeft (laten) geven. Denk aan straatfotografie, evenementenfotografie, documentaire- en journalistieke fotografie, maar ook studioportretten waarvoor iemand anders, zoals een werkgever, opdracht heeft gegeven om portretten te maken.
Het kan best zijn dat iemand actief meewerkt aan het maken van het portret en dat ze toestemming geven voor het maken van het portret. Daarmee is het nog geen opdracht geworden.
Zonder opdracht mogen de portretten nog steeds wel gemaakt worden. Daar is meestal nog geen toestemming voor nodig. Uiteraard moet je je op afgesloten terreinen, in gebouwen en op evenementen wel aan de huisregels houden. Heimelijk fotograferen mag ook niet. In de meeste gevallen mogen de foto’s wel worden gemaakt, maar is de vraag of de portretten wel gepubliceerd mogen worden. Daarvoor moet een belangenafweging worden gemaakt. Meestal is dat een afweging tussen het belang van de geportretteerde en het belang van de publicist. Vaak komt dit neer op een afweging tussen het recht op privacy of eer en goede naam en het recht op vrijheid van meningsuiting.
De persoon of het bedrijf dat het portret publiceert, is aansprakelijk voor die publicatie en is verantwoordelijk voor het maken van de belangenafweging. Levert de fotograaf een portret aan een derde, zoals aan een beeldbank of een uitgever, spreek dan duidelijk af dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor een juiste publicatie van het portret. Als fotograaf kun je immers niet weten hoe de foto zal worden gepubliceerd waardoor je de belangenafweging niet vooraf kunt maken. Soms vragen opdrachtgevers daarom om een modelvrijwaringsverklaring.
Quitclaim
Een formulier waarop een geportretteerde aangeeft akkoord te gaan met bepaalde vormen van publicatie wordt een quitclaim, model release form of modelvrijwaringsverklaring genoemd. Het is een formulier waarmee het model toestemming geeft voor publicatie. Een handtekening op papier is verstandig voor het bewijs. Het gaat dus niet om toestemming om te portretteren, maar om toestemming om het portret te mogen publiceren en openbaar te maken. Een te algemene toestemming is niet altijd voldoende. De geportretteerde zal zich er niet altijd van bewust zijn dat de foto ook in advertenties kan worden gebruikt of dat het als stockfoto bij een nieuwsbericht kan worden geplaatst, ook al komt de inhoud van het bericht niet overeenkomst met wat de foto werkelijk voorstelt. Net zoals de geportretteerde waarschijnlijk niet zal beseffen dat de foto tot in lengte der dagen nog kan worden gebruikt. Als er sprake is van een omstreden publicatie waarvoor niet (expliciet) toestemming is gegeven dan kan het zijn dat er alsnog een belangenafweging moet worden gemaakt en het ingevulde formulier is dan niet voldoende.
Aandachtspunten
Ga je portretten maken? Denk dan aan de volgende zaken:
- Portret in opdracht: maak goede afspraken over publicatie
- Leveren aan derden, zoals een beeldbank: maak goede afspraken wie verantwoordelijk is voor het portretrecht
- Onschuldige foto’s mogen gepubliceerd in onschuldige context
- Geen onschuldige foto’s of geen onschuldige context: laat een quitclaim tekenen die specifiek genoeg is omschreven.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in een uitgave van Pf magazine