In 2012 erft de Amsterdamse fotograaf Marianne Ingleby het archief van haar Amerikaanse opa Bruce Elkus. Als fotograaf in dienst van het Amerikaanse leger legde hij in 1945 het einde van de Tweede Wereldoorlog vast op het Japanse eiland Iwo Jima. Mijn opa’s rauwe en heftige foto’s geven een heel ander beeld van de oorlogsstrijd dan de wereldberoemde heroïsche foto ‘Raising the Flag on Iwo Jima’.
© Bruce Elkus Een portret van Elkus op Iwo Jima in zeldzaam kleuren materiaal, mogelijk een zelfportret. Bruce Elkus, 1945.
Dit voorjaar is het 75 jaar geleden dat de foto ‘Raising of the Flag on Iwo Jima’ gemaakt werd door Joe Rosenthal. Het werd een van de meest iconische oorlogsbeelden ooit. Dynamisch, heroïsch en bol van symboliek: de vlag van de overwinnaar wordt op het land van de overwonnene geprikt. Maar ook clean. De gruwelen die eraan vooraf gingen en nog zouden volgen zien we op de foto niet.
Het archief van Bruce Elkus laat een veel breder perspectief zien van het einde van de Tweede Wereldoorlog op Iwo Jima. Wanneer Marianne Ingleby voor het eerst het archief bekijkt, ziet ze beelden waar haar maag zich van omdraait: een Japanse schedel op een stok met nog plukjes haar erop, die doet denken aan een primitieve oorlogstrofee. Of een Amerikaanse officier, die met de broek op zijn hielen op een tengere Japanse prostituee ligt. Met gemengde gevoelens leest ze ook de intieme briefwisseling tussen haar opa en haar oma, die gedurende zijn missie in Japan langzaam verandert van toon. Met het archief komt de oorlogstijd van haar opa – iets waar hij nooit over sprak – tot leven.
De radio documentaire, gemaakt door Laura Stek i.s.m Marianne Ingleby, is een zoektocht naar de betekenis van het archief en de doorwerking van het oorlogsverleden in het heden. In deel 1 vraagt Marianne zich af: hoe uniek is het archief van mijn opa eigenlijk? Waarom dringen bepaalde beelden niet door tot het collectieve geheugen? In deel 2 probeert Marianne dichter bij de oorlogservaring van haar opa te komen via gesprekken met stokoude veteranen die de slag op Iwo Jima meemaakten. Marianne heeft deze veteranen ook gefotografeerd.
“Toen ik de foto’s bestudeerde realiseerde ik me pas: al was mijn opa na de oorlog een succesvol reclamefotograaf, hij is mentaal altijd een militair gebleven. Niets leek ooit echt indruk op hem te maken. Het dagelijks leven moest altijd de strijd aangaan met wat hij daar gezien had. Ik heb lang gedacht: dit is een ver-van-mijn-bed-show, wat moet ik hiermee? Maar nu ik me eenmaal in het archief heb gestort komt de 28-jarige versie van mijn opa tot leven. Met kanten die ik nooit van hem zag, de mooie en de duistere.”
Nu de laatste ooggetuigen overlijden, staan we op het punt losgezongen te raken van de persoonlijke kant van deze geschiedenis. Binnenkort is dit nog slechts een hoofdstuk in een geschiedenisboek, kennen we alleen nog het iconische beeld van het planten van de vlag. Aan de hand Marianne’s bijzondere zoektocht toont Operatie Onthechting de complexe realiteit van oorlog, en het nadreunen daarvan in het heden. Hoe herdenken we een oorlog, als we de echte oorlog nooit te zien krijgen?
Uitzending OVT: zondag 3 en 10 mei, NPO 1. Tijdens de uitzending zal er online via de webcam een fotostream van het archief te zien zijn.
