In de voetsporen van Tonnis Post

Om de armoede in Nederland rond 1900 te illustreren, worden veelal dezelfde foto’s gebruikt. Vaak gaat het om beelden van plaggenhutten. Bekend is de foto van een jongen met schaap voor een bedstee met drie kinderen. “Ik kwam telkens dezelfde foto’s tegen,” aldus fotograaf Dirk Kome. “Ik wilde meer zien van deze fotograaf. Maar in plaats van zijn naam, stond er Openluchtmuseum Arnhem onder, of Groninger Archieven. Daar ergerde ik me aan.” Die ergernis leidt tot een zoektocht naar de maker: Tonnis Post (1877-1930), een fotograaf uit Oost-Groningen. Het werk van Post spreekt Kome zo aan, dat hij er een project van maakt. Hij treedt in de voetsporen van Post, gaat op onderzoek uit. Wat is er van de projecten en mensen die Post heeft gefotografeerd, terecht gekomen? In Fotomuseum in Den Haag is vanaf 28 april het resultaat van deze zoektocht te zien in de expositie ‘Dirk Kome toont Tonnis Post’. Op 28 april verschijnt tevens een fotoboek.

Dirk Kome is naast fotograaf, samensteller van exposities. In 2015, bij het samenstellen van een expositie over het boerenleven, ziet hij zijn kans schoon om werk van Post op te nemen in de collectie. Maar er zijn zoveel beelden te vinden over het boerenleven, dat zijn foto’s de selectie niet halen. De plaggenhutten zijn te weinig illustratief voor het boerenleven. Toch blijft de wil om iets met de foto’s te doen. Kome besluit een solotentoonstelling te maken over Post. Dat betekent dat hij op zoek moet naar beelden. Bij het Nederlands Openluchtmuseum zijn wel wat beelden voor handen, maar niet voldoende. Daarom gaat hij op onderzoek uit in Oost-Groningen. Daar moet nog materiaal te vinden zijn.

Pieter Bloemers Middendorp

Hij neemt contact op met de historische vereniging in Bellingwolde. Post fotografeerde de plaggenhutten namelijk in opdracht van huisarts Pieter Bloemers Middendorp, destijds woonachtig in het dorp. Middendorp wilde iets doen aan de erbarmelijke leefomstandigheden van de mensen in plaggenhutten. Om zijn bevindingen kracht bij te zetten, schakelde hij fotograaf Post in. De beelden moesten de overheid overtuigen van de noodzaak iets aan de leefomstandigheden van Oost-Groningers te doen.

Fotodagen

“De vereniging had zelf geen foto’s. Wel wist men van veel foto’s te vertellen wie erop te zien zijn. Op de achterkanten van veel van de originele foto’s staat beschreven wie en wat er te zien is.” Om toch aan meer beelden te komen, worden twee fotodagen georganiseerd, in Bellingwolde en Winschoten. Post woonde in Winschoten. “Via de lokale media hebben we mensen opgeroepen schoenendozen met foto’s om te keren en fotoalbums na te pluizen op foto’s van Post.”

Photograaf Post

Post was aan het begin van de twintigste eeuw al een bekende fotograaf. Hij fotografeerde uitsluitend in opdracht. Hij maakte portretten van welgestelde Groningers, maar ook beelden in opdracht van het waterschap: foto’s van de kanalisatie of van sluizen. Hij fotografeerde tevens diverse machines. “Een 101-jarige vrouw vertelde me dat ze ‘photograaf post’ kende omdat hij de landbouwmachines die haar vader verkocht, fotografeerde.”

Loppersum

Gaandeweg komt Kome steeds meer te weten over de fotograaf. Die groeide op in een arm gezin, met acht kinderen, waarvan drie jong stierven. Post werd geboren in Loppersum, midden in het huidige aardbevingsgebied. Het gezin verhuisde regelmatig, vader had verschillende baantjes, was een tijd werkloos. Kijkend naar zijn afkomst, is het bijzonder dat Post fotograaf werd en later zelfs een fotozaak had. “Ik kwam Post voor het eerst tegen de leerlingenlijst van 1897 van Minerva. Hij begon daar in het vierde jaar fotografie. Daarvoor heeft hij gewerkt voor een fotograaf. In de periode van 1987 tot 1901 was er weinig te vinden over Post. In 1901 nam hij een fotozaak over, die hij in 1908 samen met zijn vrouw kocht. Ik vroeg me af hoe hij dat voor elkaar had gekregen, met zijn achtergrond. Zijn vrouw kwam echter van goeden huize. Terwijl Post veel op pad was voor zijn foto’s, maakte ze portretfoto’s in de fotostudio. Ook schreef ze stukjes voor de krant.”

Houten camera

Stukje bij beetje vindt Kome uit hoe Post te werk ging. “In het begin ging hij met de fiets Oost-Groningen door, over hobbelige, onverharde wegen. Later werd dat de tram en uiteindelijk een motor.” Na het nodige speurwerk komt hij er ook achter welke camera Post moet hebben gebruikt. “Op de foto’s kun je soms de schaduw van Post en zijn camera zien. Ook is een aantal glasnegatieven bewaard gebleven.” Post zeulde een houten driepoot met daarop een houten camera mee. Om in de donkere plaggenhutten foto’s te kunnen maken, had hij magnesium bij zich.

Nazaten

De foto’s van Post roepen bij Kome allerlei vragen op. Niet alleen over diens werkwijze, maar ook over de mensen die hij heeft gefotografeerd: hoe zou het hen zijn vergaan? En wat er is gekomen van de projecten? Hij zoekt naar nazaten van de jongen met schaap, spoort familieleden op van mensen die voor Post hebben geposeerd. Tijdens zijn zoektocht maakt Kome zelf foto’s. Portretten, maar ook landschappen. Hij komt op plekken waar voorheen plaggenhutten hebben gestaan, waar niets meer van terug te vinden is. Ook gaat hij naar de sluis bij Nieuw Statenzijl. De sluis die Post fotografeerde is vervangen door een nieuwe. Kome fotografeert de laatste sluiswachter.

Puzzelstukjes

Gedurende het project komt Kome steeds nieuwe puzzelstukjes tegen, die samen niet alleen het verhaal van Post, maar ook Oost-Groningen vertellen. En eigenlijk exemplarisch zijn voor het Nederland van die tijd. Hij stuit op nieuwe verhaaleindjes, die het waard zijn om te vertellen, maar niet te veel mogen afleiden van het hoofdverhaal. “Soms kwam ik er na twee of drie weken achter dat ik weliswaar een interessant verhaal op het spoor was, maar dat het niet meer zozeer over Post ging, maar meer over de geportretteerde.” Een historische sensatie, dat is volgens Kome de beste omschrijving voor zijn zoektocht. “Van te voren weet je niet welke puzzelstukjes je zoekt, maar gaandeweg valt alles op z’n plek.”

Fotoboek

Naast een expositie wilde Kome over het project een echt fotoboek maken. Met historische en nieuwe foto’s naast elkaar. “Ik heb een tijd nagedacht over de vorm. In eerste instantie wilde ik de verhalen naast de foto’s hebben. Maar dan zouden de foto’s in de tekst verdwijnen. Tessa van der Waals heeft het boek opgemaakt. Ze adviseerde me om de teksten en foto’s te scheiden. Nu staat het verhaal over Tonnis Post en mijn zoektocht achteraan. Daar kan ik ook extra foto’s kwijt. Ik heb inmiddels duizenden foto’s van Post gevonden. Niet allemaal even goed, maar er zitten een heleboel mooie foto’s tussen.” Het boek ‘Fotografen van de vooruitgang – Tonnis Post en Dirk Kome’ komt 28 april uit. Dan opent ook de tentoonstelling in Fotomuseum Den Haag. De expo is daar tot 9 september te zien. Daarna gaat het werk terug naar zijn oorsprong: vanaf 16 oktober is het werk te zien in de expo ‘Fotografen van de vooruitgang’, in MOW Bellingwolde. Daarmee is de cirkel rond. Meer info: www.dirkkome.nl.