Verwondering en magie terug dankzij ‘oerfeesten’

Op zoek naar de verwondering die hij als kind ervoer bij bezoekjes aan de kermis. Een magische plek, met een kakofonie van kleuren en geluiden. In oude, Europese tradities vond hij dezelfde verwondering en magie terug. Een zoektocht naar oude feesten en tradities, in vijftien Europese landen. “Het was niet altijd makkelijk,” vertelt fotograaf Friso Spoelstra. “Je denkt misschien, feesten fotograferen, wat kan daar nou misgaan? Maar deze feesten gaan verder dan gewoon feestvieren, het zijn rituele feesten die volgens een vast patroon verlopen. Eén keer ben ik zelfs een dorp uitgemept, een dorp in Zuid-Frankrijk. Voor de rest ging het wel, al was het soms best spannend. Op de Balkan werd ik met open armen ontvangen.”

“Als kind gingen we vaak naar Friesland, mijn ouders komen daar vandaan. Samen gingen we naar de kermis. Dat was een wonderlijke wereld, met overal geluiden en kleuren. Later als fotograaf herinnerde ik me dat gevoel van verwondering. Op de kermis vond ik datzelfde gevoel echter niet meer terug. Bij toeval stuitte ik op een dorpsfeest in Oost-Duitsland. Ze vieren daar de Walpurgisnacht. Op die nacht komen heksen vanuit de bergen naar het dorp om te feesten met de duivel. Iedereen in het dorp vierde het feest mee, het dorp veranderde opeens in een andere wereld. Daar vond ik het gevoel van verwondering terug en kwam ik op het idee om dit immateriële Europese erfgoed, heidense feesten en rituelen, vast te leggen.”

Spoelstra gaat op onderzoek uit. “Ik heb veel tijd doorgebracht in bibliotheken. Internet was destijds, het was in 2000, nog niet zo ontwikkeld. Sommige feesten vond ik bij toeval. Ik zag bij de pizzabakker bijvoorbeeld een Italiaans tijdschrift met een foto van een man met een raar kostuum. De pizzabakker kon me er niet veel over vertellen. Bij het Italiaans Cultureel Instituut kon ik meer informatie vinden. De week erna zat ik in het vliegtuig naar Sardinië.”

Via zijn toenmalige vriendin uit Bulgarije stuit hij op een traditioneel bruidsfeest van de Pomaks, een minderheid die leeft in het zuiden van Bulgarije. “Het huwelijksfeest ziet er daar heel anders uit dan hier. Het is een feest voor het hele dorp, dat drie dagen duurt. Het gezicht van de bruid wordt wit geschilderd en versierd. De derde dag mag ze de hele dag haar ogen niet open doen. Waar dit gebruik precies vandaan komt, weet niemand meer. Later bleek dat ze in Kosovo, een heel stuk verderop, een soortgelijk ritueel kennen. Dat soort parallellen kwam ik vaker tegen. Op mijn reizen bleken verbazingwekkend veel overeenkomsten tussen tradities te bestaan, ook al zat er een enorme afstand tussen de verschillende landen en volken.”

“Dat inzicht fascineerde me,” aldus Spoelstra. “Het gaf mij het gevoel dat heden en verleden in deze tradities samenkomen. De tradities dateren vaak van heel ver terug, zelfs van voor het christendom. De feesten zijn door onze verre voorouders bedacht. Het is ons eigen verleden waar we naar kijken. De tradities zijn gebaseerd op bijgeloof, geloof en angst door mensen die de natuur veel intenser beleefden dan wij moderne, stadse mensen. En toch zit het nog ergens in onze genen, kunnen we niet helemaal loskomen van die tradities.”

Als een van de meest indrukwekkende feesten noemt de fotograaf Sunneklaas, een traditie op Ameland. “Dit feest wordt in de nacht van 5 op 6 december gevierd. Het is geen vriendelijk kinderfeest, maar bedoeld voor volwassenen. Op de boot naar Ameland toe liggen a4tjes om toeristen te wijzen op het feest,” vertelt Spoelstra. “Daarin wordt duidelijk gemaakt dat het een feest is voor en door Amelanders, buitenstaanders zijn niet gewenst. Het wordt zelfs afgeraden om ’s avonds de straat op te gaan, want dat kan leiden tot onaangename ervaringen.”

Een en al geheimzinnigheid dus, maar toch mag hij foto’s maken. “Het is een heel mysterieus feest, Amelanders praten er niet over met buitenstaanders. Om 5 uur gaan eerst de baanvegers, jonge mannen, de straat op. Ze dragen stokken en tikken daarmee op straat. Daarmee jagen ze iedereen weg die niet op straat hoort te zijn. Vrouwen en minderjarigen. De vrouwen dagen de baanvegers wel uit. Ze maken geluiden die lijken op geblaat van schapen. De baanvegers jagen de vrouwen de huizen in. Dan is het een uur stil. Als om zes uur de kerkklok luidt, gaan alle lichten uit. Vervolgens komen de Sunneklazen de straat op. Mannen, verkleed in kostuums en maskers. In het masker zit een soort spreekbuis, die hun stem vervormt. Zelfs aan hun stem zijn ze niet te herkennen. Ze maken een soort dierengeluiden. Verschillende mannengroepen komen elkaar op straat tegen. Soms komt het tot een handgemeen. De mannen proberen te ontdekken wie er achter de maskers schuilgaan. Zijn het geen vrouwen of minderjarigen? Als je identiteit bekend is, moet je zo snel mogelijk van de straat af. Ook dat kan er hardhandig aan toe gaan. Ik vond het heel intimiderend, ik vergat zelfs even foto’s te maken.”

“Bij Sunneklaas gaat het over voorouderverering, geesten, broederschappen. Ook zit er iets in van een initiatierite. Een krachtmeting tussen mannen. Deze elementen kom je bij veel meer tradities tegen. Op Sardinië heb ik de Feste Pagane, de heidense feesten, meegemaakt. Dat feest bevat dezelfde elementen als Sunneklaas. Bijzonder dat een traditie in zo’n afgelegen bergdorp zo kan lijken op een feest dat op een Nederlands Waddeneiland wordt gevierd.”

Eén keer komt de fotograaf er niet zonder kleerscheuren van af. “Ik was bij een feest in Zuid-Frankrijk, Fete de Pailhasses. Het feest is gebaseerd op een oude legende, een oorlog tussen twee dorpen. Ik mocht alleen aan het begin en einde van het feest foto’s maken. In het dorp was ooit een journalist aanwezig geweest, die zich later negatief over het feest had uitgelaten. Buitenstaanders waren daarom niet meer welkom. Na het begin van het feest wilde ik toch nog even blijven om wat foto’s te maken. Maar ik bleef net wat te lang. Ik ben letterlijk het dorp uitgemept. Daarbij liep mijn apparatuur schade op. Het heeft wel een aantal mooie foto’s opgeleverd.”

De feesten en tradities zijn gebundeld in het boek Devils & Angels, Ritual Feasts in Europe. Het boek verscheen in 2014. Het is onder meer te bestellen via de website van Spoelstra. Ook is er een expositie, die door Europa trekt. Meer informatie: www.frisospoelstra.com.