Jammen met beeld

In de jazz- en rockmuziek worden vaak spontane improvisaties gehouden: jamsessies. In de geënsceneerde fotografie zou je verwachten dat alles strak gepland is, maar toch wordt daar ook geïmproviseerd. De werkwijze van Paul de Nooijer is daar een goed voorbeeld van. Hij laat zich vaak leiden door spontane invallen en improvisaties. 

Door Pieter van Leeuwen

Paul de Nooijer is een enscenerend fotograaf avant-la-lettre. Toen de geënsceneerde fotografie in Nederland in de jaren tachtig in de mode kwam, was hij er al anderhalf decennium mee bezig en hij is er nooit mee opgehouden. Paul vormt met zijn zoon Menno en zijn vrouw Françoise, die op hetzelfde spoor zitten, een diepgaand met elkaar verstrengeld artistiek familiebedrijf. Ze zijn alle drie intensief bij de productie betrokken en voortdurend zelf op hun foto’s en films in de installaties en tijdens de performances te zien. De hoogtijdagen van de geënsceneerde fotografie lijken allang voorbij, maar de première van de film Is Heaven Blue? en de introductie van twee boeken in Eye Filmmuseum begin deze maand laten zien dat de De Nooijers in de culturele wereld nog steeds op de kaart staan. 

Beeldtaal 

Eind jaren zestig en begin jaren zeventig legde De Nooijer het fundament voor een unieke beeldtaal die de familie een halve eeuw later nog steeds toepast. Voorwerpen en handelingen die toen te zien waren, worden nog steeds gebruikt. Zo worden de mensen in beeld beschilderd en bepoederd, wordt gebruikgemaakt van besmeurde kleding, trouwjurken, foto’s, klokken met en zonder wijzers, koffers en muziekinstrumenten en wordt er vaak versneld gefilmd. 

Het werk is nog volop in beweging. Handelingen en objecten krijgen op een bijzonder inventieve wijze voortdurend nieuwe betekenissen. Een trouwjurk kan bijvoorbeeld voor romantiek, erotiek, burgerlijkheid, genderwissel, onschuld of persoonlijke herinneringen staan. In de ene foto of film kan een afgebeelde foto staan voor een kiekje of persoonlijke herinnering; in een andere vertelt hij iets over kunstkritiek en de beslommeringen van het kunstenaarschap en in weer een andere verwart hij ons beeld van tijdsverloop. Ondanks deze wisselingen blijft de beeldtaal steeds kraakhelder. Het scala aan onderwerpen verandert en dijt uit. In het begin draaide het bijvoorbeeld om zaken als burgerlijkheid, consumentisme en erotiek. Tegenwoordig gaat het ook over zeer persoonlijke onderwerpen als ziekte en Pauls naderende dood. 

Uitingen 

In de geënsceneerde fotografie heeft de fotograaf alles zelf in de hand. Dat schept bij de kijker de verwachting dat alles wat je te zien krijgt een bedoeling heeft. Bij een groot deel van de werken die de De Nooijers maken klopt dat ook. De foto’s zijn van tevoren uitgedacht, waarbij er net zo lang op gebroed is totdat alles klopt en zo uitgelijnd is dat de kijker een terrein betreedt dat uitnodigt vrij te associëren. 

Toch werkt het niet altijd op deze manier. Als artistiek fotograaf wil je niet altijd sturen. Soms wil je gewoon aan de gang, zoals een drummer naar zolder gaat om eens lekker op de bekkens te slaan. De hier afgebeelde serie polaroids uit 1975, Painting, is zo ontstaan. Er was geen idee dat uitgevoerd moest worden, maar slechts de drang om aan de gang te gaan. Het afzien van plannen was deels geïnspireerd door de roman On the Road van Jack Kerouac, waarin de hoofdpersonen zonder plannen, doelen en met een grote openheid en vrijheidsgevoel de toekomst tegemoet treden. Paul de Nooijer heeft van alles klaargelegd wat van pas zou kunnen komen. Er liggen foto’s, kranten, boeken, een beeldje, touw, brood, boter, ham en een mes, en er staat een beeldje, een wekker en verf klaar, hij heeft een besmeurd pak en handschoenen aan en er is een grote driedelige spiegel. Een door Françoise bediende spiegelreflex, polaroidcamera en in slow motion werkende filmcamera registreren daarin het geheel. In de 35 minuten die de opname van een vertraagd 16 mm-filmpje duurt moet alles gebeuren. In opperste concentratie gaat Paul de Nooijer het proces in. Hij besmeurt zijn pak en lichaam met blauwe verf. De polaroids daarvan worden in het beeld gehangen. Je ziet ze ontwikkelen en op de klok en wekker verloopt de tijd versneld. De performance is bewegend vastgelegd op een film van zeven en een halve minuut en bevroren op een zwartwitfoto en polaroid: multimedia avant-la-lettre. 

Huilen 

De ammoniak in de Talens eta-verf is zo pijnlijk voor de ogen dat De Nooijer moet huilen en de opname staakt. Er volgde een tweede take en de uiteindelijke film Say Goodbye is de weerslag van beide. Alles is door het Filmmuseum aangekocht. Het huilen was destijds niet hoorbaar omdat het te veel zou afleiden. Bas Jan Ader had zichzelf in die tijd in de film I’m too sad to tell you, huilend vastgelegd wat het nodige stof deed opwaaien. Nu, vijftig jaar later, moet dat huilen er juist bij. In totaal zijn er drie performances opgenomen met ongeveer dezelfde opstelling als beginpunt. Het filmen van zich ontwikkelende polaroids werd later vaker toegepast omdat het zo fascinerend is dat je in één blik de tijd twee keer ziet verlopen. In iedere versie werd het idee beter uitgevoerd en met meer nadruk neergezet. Het jaar daarop, in 1976, leverde dit twee films met als titel Transformation By Holding Time op. 

Het tarten van de logica heeft altijd een rol gespeeld in De Nooijers werk. Niet alleen in de tijd, maar ook in de ruimte, bijvoorbeeld in de foto ‘Upstairs, Downstairs’, waarin je van een groep mensen niet weet of ze een trap op of af gaan. Tot zijn verbazing ziet De Nooijer op de achtergrond van de overzichtsfoto van de performance het soort trouwjurken hangen die in de nieuwe, in Eye geïntroduceerde films ook te zien zijn. Onlangs hingen ze op dezelfde manier in de studio. 

Voor de toekomst is er een plan, dit keer geïnspireerd door Yves Klein, om nogmaals met blauwe verf aan de gang te gaan. Zo komt alles in het werk van de De Nooijers steeds weer terug, maar nooit op dezelfde wijze als voorheen. 

Meer lezen over de categorie ONTWIKKELING? Neem een abonnement op Pf Fotografie Magazine!