Gevaarlijke schoonheid: fotograferen in de death zone

Op een zomeravond, onder het genot van een biertje ontstaat het idee: een fotoboek over Tsjernobyl. Hans Wolkers en Daan Kloeg reizen vijf keer af naar de death zone: een gebied van zo’n dertig kilometer rondom de in 1986 ontplofte kernreactor. Het gebied wat ze aantreffen is desolaat, nog steeds gevaarlijk vanwege de hoge straling. Maar tegelijkertijd van enorme fotografische schoonheid. Het verhaal achter de ramp, over hoe het kon gebeuren, de nasleep en een fotografische reportage, onder andere van de mensen die nu in het gebied wonen, is gebundeld in het fotoboek ‘Silent Witnesses – Three decades after Chernobyl’s nuclear disaster’. Een deel van de opbrengst gaat naar de self-settlers, de mensen die terug zijn gegaan naar het gebied waar ze voor de ramp woonden.
Hans Wolkers is wetenschapper, journalist en fotograaf. “Ik heb gestudeerd aan de Universiteit Wageningen en ben gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht. Vanuit die periode ken ik Daan, we waren studiegenoten,” vertelt Wolkers. “Ik heb vijftien jaar als onderzoeker in Noorwegen gewoond, en maakte toen al foto’s. Ik publiceerde artikelen over mijn onderzoek. Dat groeide uit naar een functie als wetenschapsjournalist. Ik wilde ook iets doen met de foto’s die ik destijds maakte. Het verkopen van die foto’s ging het makkelijkst wanneer ik ook een artikel aanbood.”
“Op een zomeravond, tijdens een gesprek met Daan over het verkopen van (natuur)foto’s en hoe dit steeds moeizamer ging, kregen we een idee. We wilden iets fotograferen wat niet voor de hand lag. Ik had gehoord dat de zone rond Tsjernobyl geopend was. Samen besloten we er een project over te maken.”
“In november 2012 zijn we voor het eerst afgereisd naar het gebied. We zijn drie dagen gebleven. Het bezoek maakte zoveel indruk, dat we beide dachten: hier moeten we iets mee.” Niet alleen de desolaatheid van het gebied boezemt ontzag in bij de heren. “In de dertig kilometer rondom de ontplofte reactor wonen geen mensen, of maar heel weinig. In dat verlaten gebied is de kapotte reactor nog steeds aanwezig, als een soort slapend monster. De reactor is nog altijd erg gevaarlijk, de radioactiviteit is heel hoog.”

“In de death zone is de tijd de afgelopen dertig jaar blijven stil staan. De bewoners moesten het gebied halsoverkop verlaten. Hen werd verteld dat ze na drie dagen terug zouden kunnen. Ze hebben daarom veel spullen achtergelaten. De bezoeken aan Tsjernobyl boden ons een kijkje in het communistische leven van dertig jaar geleden. Daar hoorden we vroeger wel over, maar we wisten niet hoe het eruit zag. We hebben zoveel sporen van het communisme gezien. Zo was er bijvoorbeeld veel militair speelgoed. Op scholen leerden kinderen rekenen aan de hand van sommetjes met tanks.”
Kloeg en Wolkers reizen vijf keer naar het gebied, telkens bezoekjes van maximaal vijf dagen. Bezoekers mogen namelijk maximaal vijf dagen achtereen in het gebied verblijven. Aan de bezoeken gaat heel wat regelwerk vooraf. “Je moet een hele papierwinkel regelen. Wat dat betreft is het systeem nog zeer communistisch, het gaat erg traag. Je moet van te voren duidelijk aangeven wat je wilt bezoeken en daar toestemming voor vragen. Als je ter plekke besluit dat je iets anders wilt fotograferen, is dat niet mogelijk.” Het tweetal gaat met een chauffeur en een eigen gids het gebied in. “Gelukkig hadden we daar goede contacten, dat maakte het makkelijker om dingen te regelen.”

Het tweetal bezoekt ook mensen die in het besmette gebied wonen. “Dat zijn met name oudere vrouwen, oude omaatjes. We zijn door hen met een enorme gastvrijheid onthaald. De vrouwen hebben een zwaar leven daar, een hard bestaan. Met dit project willen we hen ondersteunen.” Een deel van de opbrengst is bestemd voor de ‘self-settlers’, zoals de vrouwen worden genoemd.
Het boek bestaat uit twee delen. “Wat het boek betreft zaten we best met een dilemma. We konden er alleen een fotoboek van maken. Over de ramp, hoe het kon gebeuren en de nasleep is echter zoveel te vertellen. Het eerste deel van het boek gaat daarom daarover, in het tweede deel staan de foto’s centraal.”
In het eerste deel komen voor- en tegenstanders van kernenergie aan bod. “We hebben zo objectief mogelijk onderzoek gedaan. Toch is onze mening over kernenergie gaandeweg wel veranderd. We gingen er beide vrij neutraal in, zagen kernenergie als goede mogelijkheid, ook omdat onze fossiele brandstoffen langzaam opraken. Als je ziet hoeveel schade en leed echter één ontplofte kernreactor kan veroorzaken, dan ga je er toch anders tegen aan kijken. In Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne zijn nog acht van zulke reactoren actief. Dat is wel even slikken.”
“Vooraf heb je helemaal niet zo’n duidelijk beeld van de schade en slachtoffers die de ramp heeft veroorzaakt. Dat is ook te danken aan de krachtige kernenergielobby. Volgens deze groep zijn door de ramp slechts enkele tientallen tot enkele duizenden doden gevallen. Het echte dodenaantal ligt waarschijnlijk veel hoger. Na de ontploffing moesten mensen – de zogenaamde liquidators – uit de hele Sovjet-Unie komen om de rotzooi op te ruimen. Naderhand zijn deze mensen nauwelijks medisch en wetenschappelijk gevolgd. Deze liquidators zijn blootgesteld aan een enorme straling. Het dodenaantal zal daarom eerder oplopen tot honderdduizenden, wellicht tot een miljoen slachtoffers, denken prominente wetenschappers.”
“Het is allemaal politiek. De nucleaire energielobby is enorm machtig. De VN gaat uit van slechts enkele duizenden doden, daar kun je je vraagtekens bij zetten. Een oud-professor die we hebben geïnterviewd, bevestigde dat er leugens door de kernenergielobby worden verteld. Hij was vroeger voorstander van kernenergie, maar is van mening veranderd: met de kennis van nu zouden we kernenergie nu niet meer moeten willen.”

In Wit-Rusland wordt het tweetal gevolgd door de KGB. “In Wit-Rusland is de meeste radioactiviteit. Kinderen hebben daar, door de hoge straling, toch te maken met gezondheidsproblemen. Wij zijn naar een soort sanatorium geweest waar kinderen een tijdje worden verzorgd, om ze weer wat te aan te laten sterken. Van te voren hadden we keurig aangegeven wat we wilden fotograferen. Eenmaal daar moesten we een verplicht programma volgen.” Als ze elders foto’s maken, krijgt hun gids een anoniem telefoontje met de vraag waarom ze van het programma zijn afgeweken. En tijdens een bezoek aan een ziekenhuis, staat de KGB buiten te wachten. “Gewoon ter intimidatie.”
Door de doktoren die ze daar spreken, wordt het probleem niet onderkend. “Ze zijn heel bang voor een slecht imago van Wit-Rusland. Alle nadelige gevolgen vanwege de ramp worden enorm onder de pet gehouden.”
Dat de gevolgen van de ramp nog steeds doorwerken, blijkt ook uit verschillende onderzoeken. “In de death zone heeft de natuur het overgenomen. Sommige mensen zien het als een enorm wildreservaat. Door de overweldigende natuur lijkt het alsof er niets aan de hand is. Wetenschappelijk onderzoek in het gebied laat echter zien dat de werkelijkheid anders is. Insecten, vogels, alles is beïnvloed door de straling. We hebben tijdens ons verblijf wel een wolf gezien, zwijnen en prezwalksi paarden. Uit onderzoek blijkt dat veel dieren problemen hebben met de voortplanting en eerder dood gaan. Doordat het zo’n open gebied is, komen er wel nieuwe dieren bij. Dat vertekent.”

Ondanks de impact die de reizen hebben gemaakt op het tweetal, laten ze het aan de lezer om zelf een mening over kernenergie te vormen. Het groot formaat boek is geschreven in het Engels, bevat 180 pagina’s met 250 foto’s, ISBN 97-89082201307, prijs €39,95. Contact en bestellingen: www.chernobylwitness.com en bestellen kan ook op www.boekenbestellen.nl.