De kracht van heldere vormen

De foto ‘Circle’ van Bastiaan Woudt heeft een duidelijke structuur, waardoor je als kijker direct naar het beeld wordt gezogen. De lijnen en vormen zijn krachtig, evenals de uitwerking in zwart-wit. Perceptiepsychologen kunnen verklaren waaraan deze foto zijn beeldende kracht ontleent. We zijn gericht op simpel en efficiënt waarnemen.

door Pieter van Leeuwen

Ordening speelt een cruciale rol bij de waarneming van een foto. De vraag is of de compositievaardigheden die fotografen leren de beste werkende ordening voor de kijker opleveren. Hoe komen beelden bij ons binnen en wat doen onze hersenen ermee? Deze vragen zijn onderdeel van de perceptiepsychologie. Rond 1930 vroegen gestaltpsychologen zoals Max Wertheimer zich af hoe de waarneming verloopt. Ze gingen ervan uit dat de kijker zich richt op het geheel. Gestalt staat voor totaalbeeld. In dat totaalbeeld zoeken we organisatie, die begint met het scheiden van een onderwerp van zijn omgeving. Vervolgens proberen we tijdens de waarneming het onderwerp te herleiden tot simpele structuren. Een niet gesloten cirkel of onderbroken lijn vullen we daarom aan. Door de verschillende delen te groeperen maken we van meerdere elementen één onderwerp. We groeperen elementen die op elkaar lijken, die zich vlak bij elkaar bevinden of die zich in eenzelfde richting bewegen. Volgens gestaltpsychologen draait het bij kijken niet om ontleden, maar om samenvatten. Kijken gaat snel en efficiënt. Bij het bekijken van deze foto van Bastiaan Woudt zien we dat er weinig beeldelementen zijn en eenvoudige vormen domineren.

Ecologisch waarnemen

Rond 1950 ontstond het concept van de ecologische perceptie. De Amerikaanse psycholoog James J. Gibson ging ervan uit dat onze waarneming zich heeft ontwikkeld om een betere overlevingskans te hebben. De functie van onze ogen is oriëntatie; ze helpen bij de interactie met de omgeving en detecteren wat nuttig of bedreigend is. De ogen van een aap helpen hem om in bomen te klimmen. Door te kijken weet hij hoe hoog hij zit en onderscheidt hij vruchten naar hun vorm. In deze ecologische visie kijken we niet om kennis te vergaren, maar om te kunnen overleven.

De visie van de ecologen had grote consequenties. Kijken helpt inschattingen te maken in een dynamische, complexe, driedimensionale wereld. Door de overdaad aan informatie moet dat efficiënt zijn. We registreren daarbij lang niet alles. Dit wordt bevestigd door hedendaagse biologen en psychologen. Biologen hebben aangegeven dat onze ogen gericht zijn op een klein bundeltje met een beeldhoek van een paar graden. Psychologen hebben ontdekt dat we dat bundeltje alleen richten op wat we relevant achten. Dat doen we twee tot vijf keer per seconde.

De Russische wetenschapper Alfred L. Yarbus was pionier in dit onderzoek. Hij ontwikkelde in zijn boek Eye Movements and Vision (1967) een techniek om de oogbeweging precies te volgen en liet proefpersonen kijken naar een schilderij. Uit zijn onderzoek bleek dat de kijker stopt bij beeldelementen waarvan hij belang verwacht. Bij iedere vraag die Yarbus over het schilderij stelde volgde de kijker een ander kijkpatroon met een andere selectie van onderwerpen. Terwijl we de illusie hebben alles scherp op te nemen, geldt dat slechts voor wat details. De hersenen plakken daar vervolgens onterecht het etiket ‘volledig waargenomen’ op.

Tegenwoordig worden met die informatie zogenaamde ‘heatmaps’ gemaakt. Van individuen en groepen personen wordt in kleurvlekken vastgelegd waar ze zich op concentreren en wat ze negeren.

Elementaire structuur

Dat onze waarneming vluchtiger is dan gedacht blijkt ook bij het bekijken van foto’s. Een billboard krijgt gemiddeld slechts twee seconden aandacht. Alleen relevant geachte zaken worden opgepikt. De compositie heeft tijdens de onscherpe fase van het kijken een oriënterende rol. Het spel van lijnen, vlakken en vormen dat bij de vakkennis van de fotograaf hoort speelt mee. Maar cruciaal is het dat het onderwerp goed opvalt. Dat doet het volgens de oogbewegingsonderzoekers als het centraal geplaatst, groot en herkenbaar is, als het contrasteert met de omgeving en niet te veel concurrentie heeft van andere beeldelementen. Dit zien we ook bij de foto van Bastiaan Woudt. Het zwarte gezicht en het ronde, witte vlak schuin erboven trekken direct de aandacht. De fotograaf verklaart zelf ook dat deze compositie een belangrijk onderdeel is van zijn werkwijze: “Je aandacht moet gelijk getrokken worden naar het beeld. Het is essentieel dat het beeld gelijk duidelijkheid geeft. Je oog wordt ernaar getrokken omdat de beeldelementen duidelijke vormen hebben.”

© Bastiaan Woudt

Artistieke zoektocht

Woudt vertelt over de foto dat de elementaire structuur tijdens het proces ontstaat: “Dit beeld is ontstaan door een model en het team waarmee ik werk. Wij werken absoluut niet met moodboards en vooropgezette ideeën. Ik vraag aan de stylist om veel props mee te nemen, waarmee we bepaalde vormen kunnen scheppen. Tijdens het fotograferen bouwen we het beeld laag voor laag op. Wij kijken welke stoffen en structuren en vormen bij elkaar passen. We maken een beeld dat we van tevoren niet hadden bedacht. Het witte ronde vlak is geen hoed maar een stuk leer of iets dergelijks met een ronde vorm. We hebben die opgehangen zodat het model erachter kon staan.”

Bastiaan Woudt legt uit dat niet alleen de elementaire vormen en de helderheid van de communicatie een foto interessant maken. “Hoe dichterbij je komt hoe meer je ziet. Een werk is geslaagd als je ernaar kan blijven kijken. Er is dan van alles te vinden en het nodigt je uit om die visuele zoektocht te ondergaan. Daardoor kun je er je eigen interpretatie aan geven. “De heldere vorm moet de kijker naar de foto trekken. Maar hoe langer je naar de foto kijkt hoe interessanter het kan worden en hoe meer je er in kunt ontdekken. Een artistiek beeld moet vragen blijven oproepen. Een beeld moet duidelijk zijn maar niet alles direct prijsgeven.”

Mocht je de komende tijd meer willen weten over Compositie, neem dan nu een abonnement op Pf Fotografie Magazine! Ga naar: www.pf.nl/aanbieding-2