De koolafdrukken van Witho Worms

Witho Worms fotografeert op film en maakt kooldrukken van zijn opnamen. Dat is op zich al bijzonder, maar hij voegt er nog een extra dimensie aan toe. De kooldrukken van Witho Worms worden steeds met nieuwe pigmenten geprint.

door Werner Pellis

“Eigenlijk werk ik niet analoog, maar meer pre-analoog”, vertelt Witho Worms. “Wat de meeste mensen met analoog bedoelen is dat ze fotograferen op film, met een spiegelreflex- of middenformaatcamera, en zelf een print maken met de vergroter. Ze maken daarbij gebruik van industrieel geproduceerde materialen. Ik ga nog een stap verder terug. Behalve dat ik filmmateriaal van Ilford gebruik, zijn alle andere materialen door mijzelf gemaakt. Het kooldrukproces dat ik gebruik is aan het eind van de 19e eeuw in onbruik geraakt. Het was te bewerkelijk en er waren snellere en makkelijkere manieren om aan fotografisch beeld te komen. Toen ik me er in ging verdiepen, ontdekte ik dat er tal van mogelijkheden in het procedé zaten die niet nog niet waren onderzocht. Die ben ik gaan uitzoeken en toepassen.”

Tijdrovend proces
Worms vergelijkt zijn manier van werken met het bereiden van soep. “Vroeger had je die soepreclame van Maggi. ‘Een beetje van jezelf en een beetje van Maggi’. Dankzij dat pakje hoefde je alleen maar soepgroenten en wat soepballen toe te voegen en je had eigengemaakte soep. Ik maak die soep helemaal zelf, ook de bouillon. Met andere woorden, ik doe zoveel mogelijk facetten van het proces zelf, niet alleen ontwikkelen en afdrukken, maar ook de emulsie maak ik zelf.”
Die visie en werkwijze zorgen ervoor dat de beelden van Worms uniek zijn, maar het zorgt ook voor een enorm bewerkelijk en tijdrovend proces. Hij is vaak jaren bezig met een project. Dat begint al bij het fotograferen. Worms werkt met een grote platencamera die niet makkelijk te vervoeren is en waar enorme negatieven ingaan. “Ik werk met FP4 negatieven van Ilford, op 12×20 inch formaat. Een keer per jaar kan je die uitzonderlijke maten bestellen en na een paar maanden krijg je je op maat gesneden films aangeleverd. Ik bewaar ze in een paar heel goede koelkasten, zodat ze zeker vijf jaar bruikbaar zijn. Een zo’n film kost 25 euro en je moet ze per stuk ontwikkelen, dus ik ben zuinig met beeld, dat is natuurlijk heel anders dan als je digitaal fotografeert. Ik heb nu vijftig films in mijn koelkast liggen en daar doe ik een jaar mee.”

Ontdekkingsreis
Het afdrukken van foto’s is telkens weer een ontdekkingsreis. Sinds 2005 is Witho Worms bezig met het procedé van koolprints. Al ruim vijftien jaar onderzoekt hij de mogelijkheden van het materiaal en hoe hij daar telkens weer iets nieuws in kan ontdekken. Zo bedacht hij jaren geleden dat het maken van koolprints met steenkool mogelijk moest zijn. Het leek hem een geweldig concept: foto’s van bergen steenkool maken en daar dan koolafdrukken van maken met steenkool. Dus fotografeerde hij steenkoolbergen zoals je ze vlakbij Lille ziet liggen als je op weg naar je zomervakantie op de A1 richting Parijs rijdt. Het idee was er sneller dat het eindresultaat. Het kostte Worms jaren voordat hij het procedé zo onder de knie had dat het hem een bevredigend resultaat gaf. “Het resultaat zou je een vorm van hyperrealisme kunnen noemen”, vertelt Worms. “Het materiaal is de foto. Je komt zo het dichts bij de waarheid van de berg. Anderzijds is het helemaal niet realistisch. De bergen zijn zwart of groen van de grassen en de struiken, terwijl mijn foto’s bruin van toon zijn. Dat spanningsveld boeit me enorm.” Witho Worms maakt dus zijn eigen emulsie waarmee hij de prints maakt. Het onderzoek naar het materiaal is geen freakshow of een poging om alle mogelijkheden te onderzoeken. “Ik ga liever de diepte in dan dat ik de randen op zoek. Ik ontdek graag wat er met het materiaal nog meer mogelijk is. Want wat je met steenkool kan doen, kan je ook met ander materiaal doen. Zo heb ik voor de familieleden van een overledene, diens portret afgedrukt waarbij we de as als pigment gebruikte voor het materiaal om de foto mee af te drukken.” Worms creëert hierdoor een diepere laag omdat het portret van de persoon is afgedrukt met diens as. Technisch gezien was het een behoorlijke uitdaging. Het materiaal is niet makkelijk om mee af te drukken en omdat de hoeveelheid beperkt is, is er geen mogelijkheid om eindeloos te experimenteren.

Receptenboek
Voor zijn meest recente project heeft Witho Worms gefotografeerd in Noorwegen. “Ik zou die foto’s op bariet kunnen afdrukken in een formaat van 2×3 meter. Dan heb ik prachtige, indrukwekkende platen die het zeker goed zullen doen. Maar om nog eens op de metafoor van de soep terug te komen: dan maak ik soep uit een receptenboek, misschien wel uit een pakje en dat is nu net wat ik niet wil.” Witho Worms heeft bij het afdrukken van de foto’s van Noorwegen verschillende zwarte pigmenten gebruikt die ieder verschillende eigenschappen hebben. “Ik heb twee verschillende pigmenten gebruikt, een matte en een glanzende. Dat heeft tot gevolg dat je in het zwart verschillende detailleringen en schakeringen kunt zien tot in het diepste zwart. Vanuit verschillende hoeken ziet de druk er telkens anders uit en komen de eigenschappen van de verschillende pigmenten tot hun recht. Deze mogelijkheid in het drukken geeft het beeld een andere betekenis dan dat ik het op bariet zou afdrukken. Het proces en het resultaat boeit me. Ik kan telkens weer iets nieuws toevoegen.” Witho Worms reist alleen om zijn foto’s te maken. Hij is dagenlang bezig met films ontwikkelen en ook het onderzoek- en afdrukproces neemt weken, zo niet maanden in beslag. Het is een proces dat hij vooral alleen doormaakt en dus rijst de vraag of dit geen eenzaam proces is. “Ja, het is soms best eenzaam wat ik doe. Als mensen aan me vragen wat ik aan het doen ben en ik vertel dat ik aan het afdrukken ben en een paar weken later stellen ze dezelfde vraag en ik geef dan weer hetzelfde antwoord, dan lijkt het of ik wekenlang hetzelfde doe, maar dat ligt toch genuanceerder. Ik maak in de tussentijd een hele ontwikkeling door, ambachtelijk, maar ook in het creatieve proces. Het is niet altijd makkelijk om dat proces te delen, maar het telkens ontdekken van nieuwe mogelijkheden van het materiaal maakt mij gelukkig.”

Dit artikel word je aangeboden door Pf en komt uit Pf #1 van 2020. Wil je meer lezen koop dan nummer 1 in de boekwinkel.