foto: Jeroen Toirkens
Hebben we net de World Press Photo en de Zilveren Camera gehad, nu is ook de longlist bekend gemaakt van de Dutch Doc Award 2014. De Dutch Doc Award onderscheidt zich van de twee andere fotowedstrijden, omdat hier een prijs wordt gegeven voor het beste documentaire project en niet voor de beste, goed geslaagde foto. Ook bijzonder is de geldsom die de hoofdprijs met zich mee brengt, een lieve som van € 20.000,-, een bedrag waarmee je als fotograaf een fatsoenlijk diepgravend project kunt opzetten. De Dutch Doc Award is mede opgezet door het Utrechtse Fotodok en de Mondriaan Stichting en wordt nu geleid door een aparte stichting Dutch Doc Photo.
De nieuwe lijst van 35 projecten die vorig jaar zijn gemaakt of afgerond is rijk gevarieerd. De lijst is samengesteld door de zogenaamde poortwachters: deskundigen uit het fotoland, al konden fotografen hun projecten dit keer bij hen onder de aandacht brengen.
Tweederde van de projecten blijkt in het buitenland gemaakt te zijn, hetgeen aangeeft dat de meeste fotografen belangrijke onderwerpen buiten ons kleine nationale territorium zoeken. Op de lijst zien we een grote diversiteit aan namen, zoals Jimmy Nelson, Rob Hornstra en Kadir van Lohuizen, die aan grote projecten hebben gewerkt: de grote verhalen. Maar we zien ook mensen als Cuny Janssen, Anais Lopez en Marieke van der Velden, met projecten van bescheidener omvang: de kleine verhalen.
Bij de Dutch Doc ontstond in het verleden niet onterecht een felle discussie over wat nu precies onder documentaire fotografie wordt verstaan. Er stonden fotoprojecten op de lijst die niemand echt als een documentair project zou kunnen duiden, zoals TokyoTokyo van WassinkLundgren en En Willem van Willem Popelier. Jan Banning trok een tijd terug fel van leer en schreef: “Ik wil hier niet betogen dat er iets mis is met deze genomineerde fotografische projecten als zodanig. Maar het lijkt me hoog tijd voor Dutch Doc om in de eigen begripsvervaging in te grijpen en een goede inhoudelijke definitie van het begrip ‘documentaire fotografie’ te formuleren.”
foto: Chris Keulen
In Nederland bestaat er een grote neiging om de documentaire fotografie in een kunstjasje te gooien of om deze tak van fotografie te zien als een onderzoek naar hoe het medium functioneert, in de plaats het in te zetten voor waar het eigenlijk om gaat: de maatschappij om ons heen en niet de fotografie zelf, noch de fotograaf in kwestie.
De vraag is of dit jaar een strengere norm is gehanteerd bij het selecteren van de longlist. Op het eerste gezicht staat er alleen puur documentaire series op, zoals de bovengenoemde namen. Toch zijn er ook dit jaar evenals vorige jaren projecten geselecteerd waarvan je je afvraagt wat het documentaire gehalte is. Een zo’n voorbeeld is Pixel Stress van Anouk Kruithof, een zeer interessant project over de fotografie, maar met een uitermate groot autonoom gehalte.
Dit kan ook gezegd worden over het project Retracing van Rein Jelle Terpstra, waarover hij zelf zegt: ”Het boek en diaporama Retracing zijn een onderdeel van een groter onderzoek over waarneming, geheugen, fotografie en de mogelijkheid tot het verdwijnen van beelden.” Het is zonder meer een interessant onderzoek naar de grenzen van de fotografie en onze waarneming, maar het lijkt me geen direct onderzoek naar maatschappelijke wereld. Het project van Juul Hondius Brilliant Punitive Raids zit hier ergens tussen documentair en autonoom in. Hij analyseert en reconstrueert foto’s in nieuwsmedia en ‘brengt ze in zijn geënsceneerde foto’s terug tot archetypisch beeldmateriaal’, aldus zijn website. Dit lijkt me toch eerder een analytische onderzoek naar het beeld, zoals boven vermeld, dan een documentair project. En zo zijn er nog veel meer projecten op de longlist. Er waart in Nederland een kunstspook door de documentaire fotografie, maar de vraag is of die gehonoreerd moet worden. De Dutch Doc kende een categorie innovatie/experiment, een uitermate zinvolle categorie, waarin sommige projecten zich uitstekend thuis kunnen voelen. In 2010 kreeg Stefanie Gräz daarvoor een prijs.
De hoofdprijs ging in 2010 naar Jeroen Kramer die een persoonlijk verslag van de oorlog maakte in de vorm van Room 103. Een soortgelijke aanpak, dat men zou kunnen omschrijven als ‘het kleine verhaal’, werd in 2012 gehonoreerd. Paulien Oltheten won de prijs voor haar project Photos from Japan and my archive. Een ‘groot verhaal’ werd in 2011 gewonnen in de vorm van het project Shelter van Henk Wiltschut. Hij vertelde een documentair verhaal over vluchtelingen in de vorm van verstilde beelden van hun tenten. Een ander groot verhaal won twee jaar later. Jacqueline Hassink won in 2013 de prijs met The Table of Power 2, foto’s van de boardrooms van ondernemingen.
foto: Jimmy Nelson
Gelukkig is er een verschil tussen de grote diversiteit in opvatting van wat documentaire fotografie is bij de longlist en bij de uiteindelijke prijswinnaars, maar het debat over de aard van ‘het verhaal’ is hiermee nog niet ten einde. Valentijn Byvanck hield hierover in 2012 een interessante voordracht met de titel: Over Intimiteit en Ideologie. Hij zei hierbij: “De monumentale fotografie is vervangen door het intieme fotografische relaas.“ Byvanck zegt dat we van de ideologische beelden naar de intimiteit zijn verschoven, als gevolg van de psychologisering van de maatschappij. Terwijl hij aan de ene kant gelijk heeft, is het toch de vraag in hoeverre dat een norm gaat worden bij documentaire projecten. In de longlist van dit jaar zie je de maatschappelijke, grote verhalen, naast de kleine verhalen, het terrein van de intimiteit, waarbij het opvallend is dat vooral vrouwelijke fotografen kiezen voor de intimiteit van het kleine verhaal.
Het wordt een interessant debat waarin de jury gewikkeld zal zijn als zij de winnaar van 2014 zal moeten aanwijzen. En van de afdeling innovatie/experiment is niets meer vernomen.
Bekijk de longlist 2014 : http://www.dutch-doc.nl/longlist/
Is het niet wat vreemd dat iemand die zelf op de longlist staat gaat schrijven dat er projecten op de longlist staan die er volgens hem niet thuishoren?
Het feit is: Dat een documentatie een film is zonder,ëxperimenteel gesleutel”om zo de autentïeteit te behouden van het oorspronkelijke beeld materiaal. Een foto is en blijft een foto.Dus zeker geen ëxperimenteel gesleutel aan documentatiemateriaal en zeker niet aan fotomateriaal.A
Beste Ton,
Allereerst gefeliciteerd met je plek op de longlist van Dutch Doc Award.
Ook leuk dat je mijn project Retracing hebt genoemd om te illustreren dat binnen de Dutch Doc Award het kunstspook rondwaart.
Je stuk maakt mijn waardering voor het open en experimentele karakter van Dutch Doc Photo weer groter.
Allereerst: ik denk dat Dutch Doc best zou kunnen proberen het begrip documentaire fotografie te onderzoeken en te definiëren. Ik denk niet dat dit een eenduidig antwoord zal opleveren, omdat het documentaire aspect nu eenmaal (in meer of mindere mate) in elke foto zit verweven die wij van de wereld om ons heen maken. Waar zou je dat willen afbakenen? Dat dit niet gaat lukken, is niet erg. Juist die pogingen daartoe mogen zichtbaar zijn. Misschien dat daardoor, elk jaar wat meer, onze ideeën hierover worden aangescherpt.
Maar er zit iets in je stuk wat me tegenstaat. Zowel de documentaire fotografie als ‘de maatschappij’ (zoals jij dat noemt), lijk je op te vatten als twee afgebakende gebieden.
Wat het eerste betreft: je stuk klinkt als een pleidooi voor de reeds bestaande vormen van documentaire fotografie. Het fotograferen van wat wij eigenlijk al kennen van andere foto’s, in een ons vertrouwde beeldtaal. Foto’s als tekens van herkenning.
En het tweede: je gebruikt één toetssteen om de documentaire fotografie te benoemen: de maatschappij. Wat is dat? En vooral: hoe kan je “de maatschappij” laten zien zonder het te hebben over de manier waarop we kijken? Dat lijkt mij het belangrijkste in deze wereld vol beelden.
Vast tot ziens,
het kunstspook
Dag Jelle, bedankt voor je reactie. (met ernst en humor). Je hebt gelijk dat het niet de bedoeling zou moeten zijn wanneer men alleen maar zou teruggrijpen op oude bekende beeldtaal, die we al kennen van andere beelden. De wereld verandert en de wereld van het beeld ook. In die zin vind ik het belangrijk dat autonoom denkende kunstenaars bezig zijn met het ontwikkelen van nieuwe beeldtaal. In mijn afbakening zit ook wel het gevaar alleen terug te willen naar de traditionele vormen, en dat is eigenlijk niet wat ik bedoel. Nieuwe vormen van fotografie zijn steeds in ontwikkeling en moeten dat ook zijn. Wat ik moeilijk vind bij zo’n prijs van documentaire fotografie is dat men autonome projecten, die de beeldtaal onderzoeken, onder dezelfde noemer gooien als projecten die reeds met een bepaalde taal ‘maatschappelijke’ (en ik geef toe het begrip is rekbaar en veranderlijk) issues onderzoeken. Er schijnt dus een afdeling experimenteel geweest te zijn. Ik zou ervoor willen pleiten om deze afdeling weer te openen en juist het experiment, zoals jij dat aangaat, apart te honoreren en te bevorderen. Dat stimuleert het experiment en maakt ook duidelijk wat de fotograaf/kunstenaar beoogt. Bij dit alles zou de organisatie van de prijs een heldere omschrijving moeten formuleren wat documentair dan precies is. Anders zou het toch ook een algemene fotografieprijs kunnen heten? groeten en graag tot ziens, Ton
Beste Ton, dank voor je antwoord. Maar… is het debat nu al voorbij?
Beste Jelle en ook Taco, Ik ben bezig te formuleren wat documentaire fotografie volgens mij wel en niet is. Zoals duidelijk, zitten daar veel haken en ogen aan, en ik wil het zorgvuldig doen. Next week more.
Beste Ton, zou je om te beginnen zelf willen of kunnen “formuleren wat documentair dan precies is”?
Beste Taco
Als antwoord op jouw vraag het volgende:
WAT IS DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE?
Een poging tot formulering.
Documentaire fotografie is de vorm van fotografie die maatschappelijke verhalen als onderwerp heeft. Onder maatschappelijke verhalen kan worden verstaan alle verhalen over de sociale, etnische, psychologische situatie van mensen binnen de context van de verhoudingen in de historische wereld. Documentaire fotografie toont in beelden (en eventueel teksten en films) verhalen over maatschappelijke posities van macht, onrecht, milieu, en andere grote thema’s, maar ook van kleine thema’s binnen het maatschappelijk kader van onderlinge verhouding van individuen, psychosociale onderwerpen, het tonen van onbekende levens en werelden van individuen en sociale groepen, (inclusief de wereld van flora en fauna indien dit historisch is).
Het doel van de documentaire fotografie is het oproepen van maatschappelijk debat, het geven van nieuw inzicht op maatschappelijk en historisch gebied, het sensibiliseren van de kijker voor thema’s die de loop van de menselijke geschiedenis beïnvloeden.
In mijn boek Beeldspraak zeg ik erover: “De documentaire fotografie streeft er naar zich over de sociaal-maatschappelijke werkelijkheid uit te spreken, om informatie te geven en een visie te leveren in een politieke of sociale context. (..) De documentaire fotografie gaat uit van het medium als een venster op de werkelijkheid. Uiteraard is dit een venster met een persoonlijk perspectief, maar de realiteit achter het beeld is het hoofdmotief.”
Op de website van Fotodok kun je het volgende lezen: “Documentairefotografie is het vertellen van een op feiten berustend verhaal aan de hand van foto’s, waarbij de maker zijn eigen stempel drukt op dit verhaal.”
Op de website van Academie St. Joost wordt de student aangesproken met het volgende: “We dagen je uit om vanuit je nieuwsgierigheid en maatschappelijke betrokkenheid – met stilstaand en bewegend beeld – inhoud en betekenis te geven aan de plaats van de documentaire in het hedendaagse medialandschap. De belangrijkste kracht van de documentairemaker is een kritische blik op de buitenwereld.” De betrokkenheid en kritische blik blijken hier belangrijke facetten.
Op de open society Foundation website lees je: “Documentary photography follows a single topic or story in-depth over time, as opposed to photojournalism’s real-time coverage of breaking news and events. By deepening our understanding and emotional connection to stories of injustice, documentary photography can capture and sustain public attention, and mobilize people around pressing social and human rights issues.” In deze tekst wordt het diepgaande en langdurige karakter van een goede documentair project benadrukt.
In deze bovenstaande definitie klink nog geen woord van de moderne twijfel en veranderingen die in het debat zijn ontstaan. Daarover het volgende.
Maartje van den Heuvel zegt in het boek Documentaire nu!: ”In de jaren zestig en zeventig, mede onder invloed van de alom aanwezige revolutionaire stemming, was en goede documentaire fotograaf links georiënteerd en vanuit een activistisch standpunt ooggetuige van mistoestanden. (…)”. Later veranderde dat. Van den Heuvel: “Met name in de museale omgeving is een laboratorium ruimte ontstaan waarin het documentaire beeld wordt geanalyseerd, becommentarieerd en op nieuwe wijze ingezet.” In haar stuk legt ze alle nieuwe strategieën uit, waarvan je kunt zeggen dat het vaak museale, dus autonome strategieën zijn. Zij noemt bijvoorbeeld Jeff Wall, die de beeldtaal onderzoekt van de documentaire foto. Zij noemt een groot aantal kunstenaar die het medium fotografie onderzoeken op hun het documentair gehalte. We zien meer en meer commentaren en autonome onderzoeken op de documentaire fotografie. Op het moment dat deze onderzoeken puur om de beeldtaal gaan, acht ik het een autonoom onderzoek. Immers het thema is niet meer de maatschappij, maar het medium zelf. Interessant, nodig, maar hors du champs.
De huidige ontwikkelingen in de documentaire fotografie hebben wel duidelijk gemaakt dat er geen objectieve waarheid valt bloot te leggen met het beeld. Ook de documentaire foto is een subjectief beeld, genomen vanuit de visie van de fotograaf. Deze visie neemt echter niet weg dat de fotograaf de hem onringende historische en sociaal gedeelde wereld tot onderwerp heeft en als onderliggende thema de onderlinge menselijke verhoudingen heeft.
Fred Ritchin zegt over in After Photography dat de huidige – digitale – documentaire fotografie niet meer als een eenduidige venster op de werkelijkheid gezien kan worden, omdat een foto meerdere verwijzingen kan bevatten en geen aanspraak meer doet op de werkelijkheid. Maar dat neemt niet weg dat de maatschappelijk uitgangspunt blijft bestaan. En Jorge Ribalta zegt in The Meaning of Photography: “Fotografie zonder realisme is irrelevante fotografie, letterlijk dood, want ze mist haar historische missei en mogelijkheid om een opinie te scheppen en sociale transformatie te stimuleren.”
De museale ontwikkeling die de documentaire fotografie heeft ondergaan beschrijft Frits Gierstberg als het gevolg van de algemene vervaging van de grenzen tussen feit en fictie. De huidige documentaire fotografie houdt volgens hem het midden tussen klassiek reportage en een autonome vorm. In alle discussies zien we een verruiming maar ook vervaging van wat documentaire is. First Gierstberg zegt: “Misschien wordt de documentaire door haar artificialiteit wat meer ‘discourse’ dan ‘document.’ (..) Maar wie maakt zich in het postmediale tijdperk nog druk over definities?”
Maar dat is veel te gemakkelijk. Dit is de ultieme verwatering van documentaire fotografie de lofzang toezingen. Alle experimenten zijn zinvol en scheppen een nieuwe taal. Maar het uitgangspunt van de documentaire fotografie moet het maatschappelijk, historische verhaal blijven en niet gelijkgesteld worden met eveneens zinvolle, maar autonoom van karakter zijnde, onderzoeken naar de beeldtaal van de fotografie.
Ton, hartelijk dank voor je uitgebreide antwoord inclusief haken & ogen. Ik hoop je antwoord spoedig te kunnen beantwoorden.
Binnenkort volgt nog een reactie mijnerzijds op je artikel en uitgebreide toelichting. Voorlopig een paar duiten in het zakje in het documentaire debat via Dutch Doc: http://www.dutch-doc.nl/files/DD_Essay_Feb2014_NL_WWW.pdf en PhotoQ: http://photoq.nl/het-lastige-begrip-documentaire-blijft-troebel/